img008

znane są już ich rozwinięte stadia końcowe, niezależnie od tego. jak owocne jest spojrzenie wstecz na formy zalążkowe. l-oi mula: ..uśmiech jest ekspresją ducha**. /daje się ujmować len fenomen w sposób nadmiernie podniosły i jednostronny, uwzględniać tylko pewne formy uśmiechu dorosłych. Nie wydaje się natomiast słuszna w odniesieniu do pewnych prostych form zmysłowego dobrego samopoczucia i zadowolenia ani do odpowiadających im min małego dziecka. Jeśli jednak ujmiemy ją w węższym sensie, jako język min i gestykulację sugerującą związki sensu, to z zakresu formuły wypadnie uśmiech zmysło-wo-odruchowy. witalny. Ale wówczas .już nic” nie sugerujący. nic dający niczego do zrozumienia uśmiech wewnętrznego spokoju, wybawienia i ekstazy, który czasami maluje się na twarzy zmarłego, także nic będzie należał do zakresu tej formuły.

Jeśli uśmiech staje się ekspresją, w każdej formie wyraża człowieczeństwo człowieka. I to nic tylko tak. jak czyni to każda ekspresja, nawet najbardziej nieopanowana ekspresja silnych uczuć, w której przejawia się wszak także coś ludzkiego, nic tylko tak. jak śmiech i płacz, które jako przywilej człowieka objawiają się jako specyficzne formy utraty panowania nad sobą, lecz przez aktywne zachowywanie spokoju i w opanowanym dystansie. Także u' formach wyrażających zakłopotanie, wstyd, smutek, gorycz, rozpacz uśmiech sygnalizuje naszą wyższość nad nimi. Nieprzypadkowo człowieczeństwo człowieka ujawnia się w cichym, umiarkowanym geście, jego szlachetność w odprężeniu i grze, jako przeczucie na początku, jako pieczęć na zakończenie. Zawsze, gdy się pojawia, delikatny blask uśmiechu dodaje piękna, jakby miał w sobie coś boskiego.

przełożył Zdzisław Krasnodębski

PRZYCZYNEK DO ANTROPOLOGII AKTORA

W pierwszej chwili może wydać się dziwne, że antropologia filozoficzna zajmuje się aktorem. Otóż jeszcze dziwniejsze jest, że do tej pory przeważnie tego nie czyniła.¹ Aktor przedstawia człowieka. Jeden człowiek ucieleśnia drugiego. Nigdzie indziej tego nic zobaczymy. W poezji i sztukach plastycznych ucieleśnienie dokonuje się „okrężną drogą”, „z dystansu": w słowie. barwie i kształcie, nie w samym człowieku. Na co dzień spotykamy człowieka „takiego, jaki jest", bez szminki i udawania. I zapewne owa bezpośrednia dostępność jest metodologicznie nieocenioną zaletą w oczach antropologów, którzy chcą wszak wiedzieć, jaki człowiek jest i czym jest. Sytuacja aktora stanowi natomiast skomplikowaną, refleksyjnie odbitą w sobie jedność, w której ucieleśniana osoba roli przesłania ucieleśniającą osobę aktora. Pan X jako Otello i pani Y jako Dcsdcmona są osobami przedstawienia i należą — dosłownie, jeśli zważyć na to, że niemieckie słowo Yorstellung znaczy też „wyobrażenie" — do królestwa fantazji. Otello i Dcsdcmona to obrazy oznaczające rzc-

207

1

Wartościowe prace dotyczące lej problematyki: Karl Lówith. Das Indivi-duum in der Rolle des Milmenschen (1928). wraz z moim aneksem o Pirandellu: Jurg Zull. Die innere Hallung. ..Monatschrift fiir Psychiatrie und Neurologie" (1929); Hans Kunz. Die amhropohgische tfedeulung der /’harnasie (1946): J. P. Sarlre. /.'imaginaire (1938: polski przekład: Wyobrażenie. Fenomenologiczna psychologia wyobraźni, tłum. P. Beylin. Warszawa 1970) i l.'iire et le Stani (1944); D. J. van Lennep. Hel wezen van de projectie (dysertacja). Utrecht 1948. Ponadto prace Huizingi. Buytcndijka i Bally*cgo o zabawie.