7

72

*- T T.

i wartości moralne, dyspozycji związanych z zaspokajaniem ludzkich potrzeb. Dokonuje się to głównie dzięki mechanizmom kontroli społecznej, konformizmu społecznego, identyfikacji, naśladownictwa oraz świadomego oddziaływania wychowawczego. Następuje to zwłaszcza w tych okresach opieki, w których zaspokajanie potrzeb wchodzi w bezpośrednie związki i zależności z potrzebami innych ludzi i wymaganiami społeczno-kulturowymi, czyli w każdym stosunku opiekuńczym, w którym ściera się i rozstrzyga ciągle interes życiowy obu jego stron; w grupach podopiecznych, gdzie świadczenia opiekuńcze poddawane są ciągłej konfrontacji z opinią i ocenami ich członków oraz wszędzie tam, gdzie zaspokajanie potrzeb podopiecznych pociąga za sobą dostrzegalne skutki dla innych ludzi i spotyka się ze społecznymi wymaganiami, normami, wzorami, konwencjami w tym zakresie. Wielorakość zaspokajanych w ramach opieki potrzeb pod działaniem mechanizmów socjalizacyjnych prowadzi do różnorodności skutków przystosowawczych i ośobotwórczych. Mają one szczególną doniosłość. Tak bowiem w codziennym życiu, jak i w sytuacjach, w których jednostka wystawiona jest na próbę życiową i sprawdza się jako człowiek, jej sposoby zaspokajania swych potrzeb oraz rozstrzyganie ich stosunku do potrzeb innych ludzi i oczekiwań społecznych najpełniej wyrażają jej człowieczeństwo, jej społeczne oblicze. Te socjalizacyjne następstwa opieki można rozpatrywać w dwóch podstawowych zakresach:

—    przekształcania się roli podopiecznego w rolę opiekuna,

—    podporządkowywania wartościom społecznym rozmiarów, form i sposobów zaspokajania potrzeb.

Czynne współdziałanie podopiecznych w zaspokajaniu ich potrzeb prowadzi do opanowania przez nich wielu umiejętności i sprawności samoobsługowych, które mogą być i są w pewnej mierze uruchamiane później dla sprawowania opieki nad innymi. Staje się to możliwe dzięki równoczesnemu przyswajaniu przez nich — przede wszystkim poprzez naśladownictwo, identyfikację i kontrolę społeczną — dyspozycji kierunkowych niezbędnych do pełnienia ról opiekuńczych. Stąd ta metamorfoza ról ma w normalnych warunkach charakter progresywny, polegający na ciągłym, stopniowym poszerzaniu się i pogłębianiu zakresu wykonywanych zadań i spełnianych funkcji opiekuńczych, aż do granic w pełni odpowiedzialnego, samodzielnego opiekuństwa, stanowiącego jeden z fundamentalnych składników dojrzałości społecznej jednostki. Tego rodzaju tendencje i następstwa można dostrzec w każdym względnie normalnie funkcjonującym, naturalnym układzie opiekuńczym —rodzinie, zawierającym wielorakie zależności opiekuńcze.⁵ Przejawiają się one także — chociaż w znacznie ograniczonym zakresie — w większości układów forrnal- ¹ nych. Ich znaczenie dla utrzymywania się pożądanych stosunków międzyludzkich, a zwłaszcza dla pomyślnego rozwiązywania zależności opiekuńczych między pokoleniami, jest trudne do przecenienia. Zawsze bowiem życie ludzi w tym wymiarze zależało i zależy przede wszystkim od występowania w nich dyspozycji opiekuńczych.

^Działanie wspomnianych wyżej mechanizmów socjalistycznych w opiece, a zwłaszcza kontroli społecznej, prowadzi do podporządkowania tego, co określa się ogólnie sposobami zaspokajania potrzeb „określonym wartościom kultury, w ramach której upływa nasze życie”². Dokonuje się ono przede wszystkim pośrednio, poprzez osobę opiekuna przyjmującego i realizującego te wartości w sprawowanej opiece, oraz bezpośrednio, w ich oddziaływaniu na podopiecznego, zdolnego do reakcji przystosowawczych.

Temu podporządkowaniu podlegają nie tylko same, a ściśle pojęte sposoby zaspokajania potrzeb, ale również formy organizacyjne i rozmiary tego zaspokajania³. Przystosowanie społeczne w tym ostatnim zakresie polega głównie na wykształcaniu się postaw umiarkowania, racjonalnej wstrzemięźliwości, liczenia się z potrzebami innych ludzi, unikania wszelkiego maksymalizmu i konsumpcji pasożytniczej^

1

Zagadnienie to omówione jest wyżej w podrozdziale „Opieka jako kategoria rodzinna”.

2

   K. Obuchowski, op. cit,, s. 116.

3

   Zostały one omówione m.in. w rozdz. „Wychowanie opiekuńcze”.