7

1

246

gii ktoś był na przykład w radosnym nastroju, a w trakcie egzaminu ogarnął go smutek lub przygnębienie, to będzie się musiał liczyć z lukami w pamięci. Najlepszych wyników egzaminów spodziewać się można wtedy, gdy uczucia i nastroje w sytuacji uczenia się i egzaminu są takie same.

6.2.4 Zapominanie umotywowane

W swojej teorii psychoanalizy Freud wskazywał na motywowane podłoże zapominania (zob. str. 35). Wychodził z założenia, że wyobrażenia można wyprzeć ze świadomości. W takim wypadku pewna część zawartości pamięci staje się wprawdzie niedostępna, ale nie ulega wymazaniu; jest jedynie utrzymywana z dala od świadomości, gdzie mogłaby wywołać lęk lub poczucie winy. Dotychczasowe hipotezy o umotywowanym zapominaniu pochodzą wyłącznie z obszaru klinicznego, nie są rezultatem eksperymentów (Erdelyi i Goldberg, 1979). Procesem wypierania Freud zainteresował się podczas terapii tych pacjentów, którzy zgłosili się do niego z powodu poważnych konfliktów psychicznych. Psycholog pamięci Elisabeth Loftus (1980) na przykładzie listu, który do pewnego czasopisma wysłała czytelniczka z prośbą

0    poradę, pokazuje, że nie można bezkrytycznie wyjaśniać codziennych form zachowania umotywowanym zapominaniem. W pewnych okolicznościach doprowadzić to może do wywołania takich właśnie konfliktów. Czytelniczka pisze na wstępie, że ma ogromny problem,

1    kontynuuje:

W życiu Franka, mojego narzeczonego, a także moim nastał okres zimnej wojny, bo zdarzyło mi się, jak on to nazywa, „freudowskie

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

przejęzyczenie". Wczoraj wieczorem, gdy czule mnie obejmował, nazwałam go „Dirk” (to mój dawny chłopak). Nie muszę chyba mówić, jak bardzo się zawstydziłam; starałam się ze wszystkich sił przekonać Franka, że wcale nie myślałam o Dirku. Naprawdę tak było. Chodziłam z Dirkiem dosyć długo, ale mogę szczerze powiedzieć, że nie mam już dla niego absolutnie żadnych uczuć. Kocham Franka z całego serca.

Czytelniczka dodała jeszcze:

Dlaczego tak się dzieje? Czy to rzeczywiście tylko przejęzyczenie, czy w mojej nieświadomości jest coś, co wyparłam i co skłania mnie do zburzenia harmonijnego związku z osobą, którą kocham?

Proszę o pomoc. Mój związek z Frankiem zależy teraz od Waszej odpowiedzi. Bardzo dziękuję - NIENAWIDZĘ FREUDA.

Opublikowana w czasopiśmie odpowiedź zawierała stwierdzenie, iż nie wszystko, co człowiek robi na co dzień, pochodzi z nieświadomości i ma symboliczne znaczenie. Sam Freud powiedział kiedyś: „Cygaro jest czasem tylko cygarem, niczym więcej”. Z przejęzyczenia nie trzeba więc wysnuwać wniosku, że związek uczuciowy z Dirkiem trwa nadal. Lapsus ten to być może tylko silnie uwarunkowana wypowiedź, którą wytłumaczyć można dłuższym związkiem z Dirkiem. Nie wiadomo jednak, czy Frank również podzielałby ten pogląd.

Psychologowie powinni być zadowoleni z faktu, że odpowiedzi tego rodzaju przeciwstawiają się rozpowszechnionemu jeszcze dziś poglądowi, iż wszelka forma zachowania ma nieświadome znaczenie. Tak długo, dopóki nie wyczerpią się inne możliwości wyjaśnienia, zapominania nie można uznać za wyraz nieuświadomionych pragnień i lęków.

PSYCHOLOGIA PAMIĘCI

247

6.3 Możliwości wspierania pamięci

Odkrywcy nowych metod uczenia się twierdzą z uporem, że człowiek nie wykorzystuje w pełni swoich możliwości zapamiętywania. Reklama nowych technik zwraca uwagę odbiorcy na fakt, że ma on sto miliardów komórek nerwowych. Po takim stwierdzeniu następuje często pytanie, dlaczego z nich nie korzysta. W innych z kolei ogłoszeniach, które również reklamują „nowe” metody uczenia się, mówi się o tym, że przeciętnie wykorzystywanych jest zaledwie 10% potencjału umysłowego człowieka. Tu następuje zaproszenie do kupna określonego programu, opracowanego podobno na podstawie badań neurobiologicznych, mającego na celu wykorzystanie „naturalnego sposobu pracy mózgu” (Hartke, 1987). Nie istnieją żadne dowody na to, że te nowe programy mogłyby zrewolucjonizować tradycyjne metody uczenia się (Druckmann i Swets, 1988). Ale nie można też nie dostrzec, że nauka znajduje się już na najlepszej drodze do odkrycia zależności pomiędzy procesami biochemicznymi zachodzącymi w mózgu a dokonaniami ludzkiej pamięci; w ramce informacyjnej 6.3 opisano niektóre z osiągniętych w tej dziedzinie rezultatów. Skutecznej pomocy oczekiwać mogą przede wszystkim osoby, u których stwierdzono kliniczne zmiany w mózgu - na przykład cierpiący na chorobę Alzheimera. Choroba Alzheimera występuje przeważnie po ukończeniu sześćdziesiątego roku życia, a charakteryzuje się postępującym zanikiem funkcji umysłowych. Na początku chorzy są apatyczni i bardzo wrażliwi. Do tego dochodzą trudności w koncentracji i zaniki pamięci. Choroba osiąga swój punkt kulminacyjny wtedy, gdy pacjent nie jest już zdolny do utrzymania żadnych więzi społecznych, nie potrafi o siebie zadbać i gdy jego funkcje intelektualne zupełnie zanikły.

Neurobiologia nie dysponuje jeszcze takimi środkami, które u zdrowych ludzi mogłyby znacznie wspomagać procesy uczenia się. Przedstawiciele tej nauki potwierdzają wprawdzie, że warunkiem dobrej pamięci jest prawidłowe pod względem biologicznym funkcjonowanie mózgu, ale nie oferują żadnej metody, która czyniłaby zbytecznym intensywne i wytrwale przetwarzanie przyswojonego materiału w stanie wytężonej uwagi.

6.3.1    Zasady dotyczące ćwiczeń

Uczenie się - jak już o tym mówiono (zob. str. 146) - to aktywny proces, który wymaga od uczącego się odpowiednich form zachowania. Ale wśród wielu czynności, które mogą być uważane za ćwiczenia, wskazać można pewne różnice, które z kolei należałoby powiązać z różnymi osiągnięciami pamięci.

6.3.1.1    Zwracanie uwagi zamiast biernego rejestrowania

Prawdopodobnie każdy człowiek przeżył taką sytuację, kiedy to „czytał” książkę, a jego myśli błądziły zupełnie gdzie indziej. Odtworzenie treści po tego rodzaju lekturze jest po prostu niemożliwe. Takie doświadczenie można wytłumaczyć, przywołując opisane już procesy kontrolne (zob. str. 228): informacja może się dostać z rejestru zmysłowego do pamięci krótkotrwałej tylko wtedy, gdy skierowana jest na nią uwaga; w przeciwnym razie zgromadzone informacje zmysłowe znikają. Czytelnik książki, który zajęty jest swoimi myślami, nie dysponuje już