7 (1309)

i moraliści. Jeżeli jednak mamy zrozumieć należycie naturę badań naukowych i ich miejsce we współczesnym społeczeństwie, niezbędna jest wnikliwa analiza typów i sposobów formułowania twierdzeń naukowych oraz logiki, zgodnie z którą ustala się wnioski naukowe. Jest to właśnie zadanie — zadanie główne, jeżeli nie wyłączne — jakiego podejmuje się filozofia nauki. Dokonany przez nas przegląd zagadnień ukazuje trzy obszerne dziedziny takiej analizy: logiczne schematy wyjaśnień naukowych; struktura pojęć naukowych; uzasadnianie wniosków naukowych. W następnych rozdziałach zajmiemy się głównie, choć nie wyłącznie, problemami związanymi ze strukturą wyjaśnień naukowych.    .

Typy wyjaśnień naukowych

\

W poprzednińi rozdziale staraliśmy się wykazać, że celem badania naukowego jest dostarczanie systematycznych i w odpowiedzialny sposób uzasadnionych wyjaśnień. Przekonamy się, iż można podawać takie wyjaśnienia jednostkowych zdarzeń, powtarzalnych procesów albo niezmiennych czy statystycznych prawidłowości. Realizacja tego zadania nie jest jedynym zajęciem naukowców, chociażby dlatego, że wiele ich wysiłku pochłania ustalanie w nowych dziedzinach badań samych faktów, dla których następnie, być może' będzie się poszukiwać wyjaśnień. Jest oczywiste, że w poszczególnych naukach w danym momencie czasu kładzie się różny nacisk na rozwijanie systematycznych wyjaśnień i inny jest stopień zupełności skonstruowanych przez nie systemów wyjaśniających tego typu. Wszelako w każdej ze znanych dyscyplin naukowych nieustannie poszukuje się systematycznych wyjaśnień. Dlatego jeśli zrozumiemy kryteria wyjaśniania naukowego i jego strukturę, to zrozumiemy powszechną cechę badania naukowego. W niniejszym rozdziale postaramy się przygotować podstawy takiego zrozumienia, odnotowując w sposób wstępny różne na pierwszy rzut oka formy wyjaśnień spotykanych w rozmaitych naukach.

I. Przykłady wyjaśniania naukowego

Wyjaśnienia to odpowiedzi na pytanie „dlaczego?“. Jednakże z łatwością możemy wykryć, że wyraz „dlaczego" nie jest jednoznaczny i że zależnie od kontekstu wyznacza różne odpowiedzi właściwe. Podane niżej krótkie zestawienie zawiera przykłady kontekstów, w których występuje wyraz „dlaczego", przy czym niektóre z nich nakładają pewne szczególne restrykcje na dopuszczalne odpowiedzi na pytania sformułowane za pomocą tego wyrazu.

1. Dlaczego (dla dowolnego ń) suma n kolejnych nieparzystych liczb całkowitych, począwszy od 1, jest zawsze kwadratem doskonałym (np. 1 + 3+5+7 — 16 =f= 4²)? W tym wypadku „fakt" wyjaśniany, zwany explicandum, podciągniemy pod znany, ale niezupełnie jasny termin „prawda konieczna" w tym sensie, iż zaprzeczenie takiej prawdy byłoby wewnętrznie sprzeczne. Właściwą odpowiedzią na to pytanie jest więc dowód wykazujący nie tylko powszechną prawdziwość, ale i konieczność

23