7 (216)

ny w pewnych warunkach, a może także spontanicznie. Wspomniani wyżej autorzy sądzą, iż aktywizacja tożsamości narodowej (na przykład przez kon* takt z symbolami narodowymi, zagrożenie czy krytykę, ale także przez doświadczenie sukcesu w^r rywalizacji z innymi narodami) prowadzi do wzrostu wyrazistości (czy dostępności) tej kategorii tożsamości, co daje zwykle negatywną percepcję innych narodów, dystansowanie się od nich i faworyzowanie własnego narodu. Niestety, nie wiemy jeszcze, jakie są specyficzne konsekwencje różnych form pobudzania (sytuacyjnego i samoistnego) tożsamości narodowej. Co więcej, teza o tym, iż tożsamość narodowa jest ,_;latentna” (czyli utajona, istniejąca w ukrytej formie), też nie jest dobrze udowodniona empirycznie. Są dane, które pozwalają przypuszczać, iż tożsamość ta jest w różnym stopniu wyrazista czy dostępna dla różnych ludzi, co być może jest związane z innymi aspektami ich postaw narodowych. Na przykład W. Łukaszewski i B. Staj-niak (1998) wykazali, iż młodzi Polacy nie reagują na różne formy aktywizacji tożsamości narodowej, podczas gdy młodzi Niemcy istotnie zmieniają swoje ustosunkowanie do innych narodów pod wpływem manipulacji pobudzającej ową tożsamość. Jednocześnie Niemcy wykazują niespecyficzny stosunek do różnych narodów Europy, podczas gdy Polacy mają do rozmaitych nacji wyraźnie zróżnicowane nastawienie. Autorzy badania interpretują to jako dowód, iż młodzi Polacy są wciąż silnie skoncentrowani na swojej tożsamości narodowej i mają utrwalone stereotypy innych narodów. Wydaje się, iż te dwa zjawiska są ze sobą powiązane. Można także przypuszczać, iż liczba różnych tożsamości społecznych jest istotnym predyktorem wyrazistości tożsamości narodowej. Polacy nie mają ich wiele: stąd większa dostępność kategorii tożsamości narodowej.

Innym wymiarem tożsamości narodowej, który ma znaczenie dla procesów defaworyzacji i stereotypizacji „obcych”, jest podkreślanie narodowej moralności i zasług moralnych versus podkreślanie kompetencji i skuteczności. Badania prowadzone w USA podczas wojny w Zatoce Perskiej wykazały, iż osoby, które widzą własny naród i państwo jako szczególnie „wrażliwe na ciosy i zagrożenia”, „sprawiedliwe i równościowe”, przywiązujące wagę do „sprawiedliwego traktowania narodów w polityce”, bardziej akceptują siłowe rozwiązania w polityce międzynarodowej i mają bardziej negatywne wyobrażenie „obcych” niż osoby, które opisują własny naród i państwo w kategoriach posiadania realnego wpływu i władzy w stosunku do innych państw (Schatz, Staub, 1997). Badania prowadzone na polskich maturzystach i ich rodzicach wykazują podobną zależność: osoby postrzegające Polaków jako szczególnie moralnych bardziej faworyzują „swoich”, a defaworyzują „obcych” niż osoby postrzegające Polaków jako ludzi szczególnie inteligentnych i zaradnych (Skarżyńska, Poppe, 1997).

Krytyczne i kategoryczne sądy o innych narodach i państwach wypowiadane są często mimo bardzo małej wiedzy o nich. Co więcej, przekonaniu, że inne narody są gorsze, towarzyszą opinie, iż należy odseparować się od tych „gorszych”, nie współpracować z nimi, zdominować je, narzucić własne standardy i wartości, a nawet niszczyć i atakować. Takie przekonania i negatywne emocje prowadzą do wrogich zachowań wobec „obcych” zarówno wewnątrz

286 własnej grupy (wobec mniejszości narodowych), jak i na zewnątrz organizacji państwowej. Pojawiają się także żądania, by państwo miało „narodowy” charakter, by na jego obszarze mieszkała tylko jednorodna etnicznie wspólnota, a nawet by zmienić granice państwa. Dekker i Malova dopiero ten rodzaj przekonań i gotowości do wrogich wobec „obcych” zachowań nazywają nacjonalizmem. Specyficzne dla postawy nacjonalistycznej jest także przekonanie, iż naród ma wspólne korzenie, zwane „dziedzictwem krwi” (kinship).

Zgodnie z postawą nacjonalistyczną przynależność do wspólnoty narodowej i więź narodowa wydaje się więc oparta na wspólnym pochodzeniu, a także na wspólnych (rzeczywistych lub urojonych) cechach osobowościowych, uznanych za uwarunkowane podobieństwem genetycznym, biologicznym. Takie rozumienie więzi społecznej S. Ossowski (1966) nazywa więził} substancjo-nalną i uznaje za dość archaiczny sposób interpretacji podstaw społeczności. Tak rozumiana podstawa więzi narodowej bezwarunkowo wyklucza pewne jednostki ze wspólnoty („Nic można być Polakiem, jeżeli się nie ma polskiej krwi”), zwiększa prawdopodobieństwo zamykania się w gronie swoich „etnicznie” i traktowania innych - obcych - wyłącznic instrumentalnie. W ten sposób pojmowali więź narodową niemieccy narodowi socjaliści. Ossowski przeciwstawia ten rodzaj więzi społecznej tożsamości opartej na kryteriach konwencjonalnych, włączającej do wspólnoty narodowej na podstawie umownych zasad: wspólnej państwowości, akceptacji i znajomości kultury, obyczajów, języka danej zbiorowości.

Badania prowadzone na początku lat dziewięćdziesiątych przez E. Nowicką wykazują, iż wśród młodych Polaków dominują konwencjonalne, a nie sub-stancjonalne kryteria tożsamości narodowej (Nowicka, 1996). Na pytanie „Co Twoim zdaniem sprawia, iż ktoś jest Polakiem?” 94,4% respondentów odpowiedziało: „Poczucie, iż jest się Polakiem”; 80,1% - „Dobra znajomość języka polskiego” oraz „Znajomość historii i kultury Polski”. Kryterium wary katolickiej było wymienione najrzadziej - wskazało na nie 26,3%. Gdyby więc opierać się jedynie na rodzaju więzi narodowej jako przesłance określonego rodzaju postaw narodowych, to można by przypuszczać, iż postawy nacjonalistyczne są w młodym pokoleniu Polaków słabo zakorzenione. Przypuszczenie to wspierają także dane z badań warszawskich licealistów (Skarżyńska, Poppe, 1997). Nasilenie postaw nacjonalistycznych (czyli przekonania o wyższości Polski i Polaków oraz polskich symboli narodowych) wśród licealistów było bardzo słabe (w skali od 1 do 9 średni wynik wynosił 3,79), ale wariancja tych postaw była stosunkowo duża (odchylenie standardowe 2,05).

Dekker i Malova (1994) próbowali wykazać, iż omówiona wyżej struktura postaw narodowych jest rzeczywiście hiferarchiczna w tym sensie, iż poszczególne elementy tych postaw (a może ich rodzaje) pojawiają się u jednostki w określonej kolejności. Najpierw’ ich zdaniem pojawia się świadomość własnej narodowości, potem narodowa tożsamość, sympatia, duma narodowa, narodowa preferencja, wreszcie poczucie narodowej wyższości i nacjonalizm (w wąskim znaczeniu). Każde kolejne stadium postawy narodowej wymaga rozwoju poprzedniego stadium (czy raczej elementu) i stanowi przygotowanie do następnego. Badania, które prowadzili w 1994 roku na reprezentatywnej próbie

287