86

176

MORFOLOGIA

Termin nibymorfem stosujemy do fragmentów podstaw słowotwórczych, które do tematów słowotwórczych nie wchodzą, tak jak niektóre modemy, ale morfemami nie są, tylko przypadkowymi z punktu widzenia morfologii ciągami dźwięków (i liter), por. Ja-n -> Ja-ś. Widać to po tym, że wyrazy, które takim ucięciom podlegają, albo nie dzielą się na morfemy (z wyjątkiem końcówek, jak przytoczony Jan-0), albo jeśli składają się z morfemów, ich analiza wykazałaby granice między morfemami w innych miejscach, por. spec-0 i specjal-ist-a <— specjal-n-y.

Formanty dodatnie, jak już wiemy, dodawane są do pełnych tematów wyrazów podstawowych.

Formant przedrostkowy prosty dodawany jest wprost do całego leksemu podstawowego; nie zmienia on nic w jego charakterystyce gramatycznej, np. piękny —> prze-piękny 'bardzo piękny’, nieść —> wy-nieść 'usunąć coś z wnętrza czegoś, niosąc’ (przy czasownikach z reguły zmienia aspekt). Formant przedrostkowo-fleksyjny jest dwuczęściowy: przed tematem podstawy pojawia się przedrostek, a po temacie nowy zestaw morfemów fleksyjnych, np. fason-0 —> prze-fason-owa-ć / prze-fason-uj-e (kupelusz) 'zmienić fason (kapelusza)’, gdzie do tematu rzeczownika dodano przedrostek prze- i morfemy fleksyjne czasownikowe.

Formanty przyrostkowe proste odróżniają derywaty od ich podstaw w następujący sposób: do pełnego tematu wyrazu podstawowego dodajemy tylko przyrostek słowotwórczy i w efekcie otrzymujemy wyraz nieodmienny - przysłówek, np. interesując-y —» interesując-o 'w sposób interesujący*. Formant przyrostkowo-fleksyjny składa się z dwu części: przyrostka słowotwórczego jako formantu podstawowego i zestawu końcówek ściśle z nim związanych. Obie części dołączane są do pełnego tematu łub cułego leksemu podstawowego, np. noc-0 —» noc-n-y 'związany z nocą’, śplew-ać —> śpiew-ak-0 'ten kto śpiewa\ wczoraj —> wczoraj-sz-y 'dziejący się wczoraj’. W wyniku tego zabiegu powstają, jak widać, derywaty odmienne. Ten rodzaj formantu występuje najczęściej w polskich derywatach.

Użycie formantu postfiksalnego polega na dodaniu do gotowych form podstawy luźnego morfemu się, np, bić, bijemy —> bić się, bijemy się 'walczyć o coś’. Formant postfiksalno-fleksyjny jest dwuczęściowy. Derywat różni się od podstawy tym, że do tematu słowotwórczego dołączany jest zestaw morfemów fleksyjnych inny niż przy wyrazie podstawowym, a ponadto morfem się, np. wesoł-y —> weseUić się 'być wesołym’.

Użycie formantu przedrostkowo-przyrostkowego polega na jednoczesnym nałożeniu na temat podstawy przedrostka i przyrostka słowotwór-

SIOWOTWÓRSTWO. POD

fOJSCIA SŁOWOTWÓRSTWA

czego, np. polsk-i po polibu 'na sposób polski’ (w tym wypadku orto-' grafia każe pisać przedrostek rozdzielnie); derywat jest tu leksemem nieodmiennym. Przy formancie przedrostkowo-przyrostkowo-fleksyjnym dochodzi jeszcze jeden składnik: nowy zestaw morfemów fleksyjnych, por. gór-a —» pa-gór-ek-0 'mała góra', wod-a —» na-wod-n-ić 'nasączyć wodą’.

Derywaty z formantem przedrostkowo-postfiksalnym różnią sic od swoich podstaw przedrostkiem i morfemem się, a morfemy fleksyjne pozostają te same, por. słuchać —> w-słuchać się 'skoncentrować się (na czymś), słuchając’. W niektórych derywatach dochodzi do tego jeszcze zmiana morfemów fleksyjnych podstawy na inne, np. gwiazd-y —> roz--gwieźdz-ić się.

Pod nagłówkiem „formanty ujemne” zostały zebrane te procesy słowotwórcze, w których dochodzi do odrzucenia części wyrazu podstawowego, niewchodzącej do tematu słowotwórczego. To odrzucenie części podstawy może być jedynym wyróżnikiem derywatu, np. odrzucenie morfemu slj, por. cieszyć się —> cieszyć 'powodować, że ktoś się cieszy’ - mówimy wtedy o formancie minus-postfiksalnym; odrzucenie morfemu związanego, np. ław-k-a —> ław-a, lub nibymorfemu, np. Jo-asia -ł Asia -nazwaliśmy je formantami ujemnymi morfemowymi i nibymorfemowy-mi prostymi.

Operacji odrzucenia morfemu lub nibymorfemu od tematu podstawy może towarzyszyć dodanie do tak uformowanego tematu słowotwórczego nowych końcówek, np. dal-eko —» dal-0, -i... 'to, że coś jest daleko’, Ja-kub-0 —» Kub-a, -y... 'Jakub potocznie’. W derywatach tego typu wyodrębniamy formanty ujemne morfemowo-fleksyjne i nibymorfemowo--fleksyjne.

Cechą charakterystyczną derywatów z formantami ujemno-dodatnimi (zwanymi także wymiennymi) jest to, że w miejsce odrzuconych fragmentów wyrazów podstawowych dodaje się morfemy o podobnym charakterze. W tej grupie ważną rolę odgrywa zastąpienie morfemów fleksyjnych podstawy przez zestaw innych morfemów fleksyjnych w derywacie - l jest to jedyny (obok możliwych oboczności w temacie) sygnał stosunku słowotwórczego. Innymi słowy: następuje tu zmiana paradygmatu fliksyjnego podstawy na inny paradygmat derywatu, por. struś-p, -fl, -0W/_v.(końcówki rzeczownikowe) —► struś4, strusi-ego, -ej... (końcówki przymiotnikowe), biał-y, -a, -e (końcówki przymiotnikowe) -> biil-M, >f, 4sz, 14-p (flektywy czasownikowe), chodz-i-ć, chodzą chodz^iiZ (flektywy czasownikowe) -» chód-p, chod'U„. (końcówki rzeczownikowe); taki formant