87

MORFOLOGIA

nazwaliśmy formantem fltkiyjnym prostym, ale funkcjonuje także nazwa „formant paradygmatyczny”.

W wyjątkowych wypadkach derywat jest utworzony drogą zastąpienia morfemu lub nibymorfemu podstawy przez przyrostek słowotwórczy, przy czym odmiana się nie zmienia, np. Maci-ej —■> Maci-uś 'Maciej zdrobniale’; występuje tu formant ujemno-dodatni przyrostkowy prosty. Częściej usunięciu morfemu lub nibymorfemu towarzyszy dodanie na to miejsce przyrostka słowotwórczego z nowym zestawem końcówek, por. Pol-ak-0 —> Pol-k-a 'Polak kobieta’, dam-sk-i dam-k-a; mamy tu więc do czynienia z formantem ujemno-dodatnim przyrostkowo-fleksyjnym.

Kiedy formantem łub jego częścią jest przyrostek słowotwórczy łub fleksyjny, może im towarzyszyć oboczność w temacie słowotwórczym. Ukazują to niektóre z naszych przykładów, przypomnijmy jeszcze kilka: piękn-y —» piękni-e z wymianą n : ń, płak-ać —> płacz-liwy z wymianą k : ć, pod brod-ą —> podbród-ek z wymianą o : u (= ó), biał-y —> biel-ić z wymianą a : e i ł : L

1.3.2. Formanty w derywatach złożonych

Formanty dodatnie

wrostkowe proste, np.    sp-ać + wór —» śp-i-wór

skór-a + podobny —> skór-o-podobny jacht-0 + klub —» jacht-0-klub

wrostkowo-fleksyjne, np.    spad-ać + chron-ic —> spad-o-chron-0

rud-y + brod-a —> rud-o-brod-y noc-0 + leż-eó —> noc-0-leg-0 tysiąc-0 + lat-a —» tysiąc-0-leci-e

wrostkowo-przyrostkowo-fleksyjne, np. prac-a + daw-ać -> prac-o-daw-c-a

gryź-ć + piór-o —> gryz-i-piór-ek-0 pięć-0 + ton-a —> pięci-o-ton-ow-y

Formanty ujemne

W tych wypadkach ucina się fragment jednego lub wszystkich wyrazów podstawowych bez dodawania w derywacie nowych morfemów. Formantem jest więc samo ucięcie i zespolenie obu części tematu w jedną całość, z wrostkiem -p-,

np. kuch-nia + mistrz -► kuch-p-mistrz tele-wizyjny + kino -> tele-0-kino żel-azo + bet-on iel-0-bet

Formanty uj emno-dodatnie

Ucięciu w podstawach towarzyszy dodanie jakiegoś morfemu do derywatu, a więc mamy formanty:

\

fleksyjne, np. Pa-ństwowa Fa-bryka Wag-onów —» Pafawag-0, -u...

K-atolicki U-niwersytet L-ubelski —> KUL-0,

wrostkowo-fleksyjne, np. pierw-szy + kup-ić —> pierw-o-kup-0

wrostkowo-przyrostkowo-fleksyjne, np. pierwszy+rodz-ić - pierw-o-ród-k-a

formant akcentowy, np. ¹ ciemno + czerwony —> ciemnoczerwony

¹ dobra + ^]noc —» do^]branoc.

Przykłady ukazują, że jeśli składnikiem głównym formantu jest przyrostek słowotwórczy lub fleksyjny, mogą one wywoływać oboczności samogłoskowe i spółgłoskowe w temacie.

Poniżej dokonamy bliższego omówienia wyliczonych formantów. Będzie to równocześnie wyjaśnienie działań słowotwórczych, w których wyniku powstają derywaty złożone.

Jak już wiemy, derywaty złożone opierają się na więcej niż jednym wyrazie podstawowym, w ogromnej większości na dwóch. Do ich ze-.spolenia w jedną całość morfologiczną - derywat złożony - istnieją odpowiednie środki językowe, które pojedynczo lub łącznie pełnią rolę formantów. Formantem jest w pierwszym rzędzie morfem łączący części tematu słowotwórczego nazwany tu wrostkiem (inaczej: interflks), W tej roli występują: -o- mający najszersze zastosowanie;    po członie

odczasownikowym oraz rzadko -u- po niektórych członach odllczebni-kowych, np. dwa lata -> dw-u-let-ni. Dla konsekwencji przyjmiemy takt# istnienie wrostka zerowego -0-, kiedy oba człony tematu słowotwórczego zespalane są bezpośrednio.    _x

W części derywatów złożonych wrostek jest Jedynym, wystarczającym wykładnikiem słowotwórczym, czyli formantem, który nazwaliśmy wroit-kowym prostym. W tych wypadkach odmiana derywatu jest taka sama jak odmiana drugiego wyrazu podstawowego, por, <yw-y pbf-# żyw-o-•pfaw.

i