87 (107)

jak Ich pogardliwie zwano — udział w zabawach, nawet małżeństwo młodych ludzi budziło sprzeciw. Zarządzenia Komisji starały się wprawdzie dla pozyskania opinii szlachty zachować wśród akademików tradycje szkół zakonnych poprzez strój klerycki i wspólnotę domową, lecz przeciw temu z kolei buntowali się młodzi kandydaci stanu nauczycielskiego, a także ich wychowawcy uniwersyteccy jak prof. Śniadecki, widząc w tym relikty „mnichostwa”. A przecież ogół młodych nauczycieli cechował poważny stosunek do pracy dydaktycznej, do młodzieży, dla której wygłaszał! w czasie niedzielnych zebrań rozprawy z dziedziny swej specjalności — jak wspomina w pamiętnikach wychowanek Krzemieńca z lat 1780, Józef Drzewiecki. Wielu z nich pracą naukową czy działalnością na innych polach zaznaczyło się w kulturze kraju.

W tym układzie stosunków rola świeckich nauczycieli nie była łatwa i narażała nieraz Komisję na ataki ze strony kół reakcyjnych. Otoczeni ze wszystkich stron spojrzeniem krytycznym zmuszeni byli do wielu wyrzeczeń. Komisarze poprzez wizytatorów przestrzegali ich, aby „jako ludzie świeższych wyobrażeń nie czynili z nich popisu przed uprzedzonymi dawnej szkoły uczniami, a szczególniej, aby praktyk religijnych jak najściślej dopełniali i języka łacińskiego nie zaniedbywali”. Autor pamiętnika cytuje kłopotliwy wypadek dedykowania Ignacemu Potockiemu tłumaczenia Kandyda Voltaira przez Jacka Przybylskiego, wówczas młodego profesora w Lublinie, wobec czego Potocki zmuszony był wykupić nakład, aby nie dopuścić do skandalu.

Komisja usiłowała przeciwdziałać wrogiej opinii. Zwłaszcza po ostrej krytyce na sejmie w 1776 roku komisarze starali się nawiązać bliższy kontakt ze społeczeństwem przez zapraszanie obywateli na popisy szkolne, aby dać im okazję do poznania i oceny nowego systemu wychowania. Intencje te wyraża List cyrkularny do obywatelóto na publicznych popisach z rocznych nauk znajdować się mających z dnia 23 maja 1777; podkreślał on, że dzięki osobistemu zetknięciu się obywateli światłych i szczerze patriotycznych z młodzieżą, będą musiały ustąpić „opaczne rozsiewania, szkodliwe uprzedzenia, przeszkody od niewladomości i błędu stawiane”. Szkoły wychowują przecież młodzież do usług Rzeczypospolitej, która od nich „oczekuje uleczenia ran ojczyźnie zadanych”. Niechże więc — jak w republikańskim kraju przystało — społeczeństwo sądzi o edukacji: „Formują się dzieci dla rodziców, obywatele dla ojczyzny, niechże o nich sądzą rodzice, niech sądzą starsi synowie ojczyzny”. Pismo przemawiało do sumienia obywatelskiego szlachty, wzywało do współpracy oraz wskazywało na dobrą wolę magistratury edukacyjnej: „Bierzcie tę odezwę za dowód współobywa-telskiej ufności naszej 1 otwartej w znoszeniu się z narodem szczerości”.

Czy społeczeństwo szlacheckie wyszło naprzeciw intencjom Komisji? Trzeba przypomnieć, że nie tylko „żywioły zachowawcze" kształtowały ten stosunek, że z wolna przełamywała się niechętna postawa szlachty wobec szkolnictwa narodowego, że światłe obywatelstwo spieszyło nieraz z pomocą dla uczniów i szkoły. Niemniej drobna szlachta, często niepiśmienna na wschodnich terytoriach kraju, podburzana przez wrogą 'agitację, broniła się uparcie przeciw „modnej edukacji". Na ogół krytyką miała charakter powierzchowny, pozbawiona była rzeczowych argumentów, wręcz przebijał w niej ton demagogii sejmikowej. Przyszłość miała dopiero przynieść właściwą ocenę reformy szkolnej.

IW