88

mr

MORFOLOGIA

Drugą możliwość ukazują derywaty złożone z for mantem wrostkowo-

-fleksyjnym: człony tematu połączone są wrostkiem, a ponadto derywat jest zaopatrzony we własny zestaw flektywów, odmienny od flektywów drugiego wyrazu podstawowego, por. list-0 + nos-ić, nosz~ę —> list-o-nosz-0, długi-e + włos-y -» dług-o-włos-y, -a...

Do wymienionych składników może dojść przyrostek słowotwórczy, dodawany po drugim członie tematu, a przed końcówkami; daje to łącznie formant wrostkowo-przyrostkowo-fleksyjny, np. dw-a + lat-a dw-u--let-n-i, -ego,..

Przy formantach określonych jako ujemne i ujemno-dodatnie przekształcenia wyrazów podstawowych mających dać w efekcie derywat złożony są bardziej skomplikowane. Podstawowym zabiegiem jest tu odcięcie części końcowych (morfemu lub nibymorfemu) jednego lub obu (wszystkich) wyrazów podstawowych i połączenie części pozostałych w jedną całość, najczęściej za pomocą wrostka zerowego. Wyróżniliśmy tu cztery sytuacje szczegółowe:

(a)    zespolenie pozostałych po ucięciu części wyrazów podstawowych z zachowaniem końcówek fleksyjnych członu drugiego, np. tele--kin-o;

(b)    dodanie do całości zbudowanej jak wyżej nowych końcówek, np. Fab-ryka Lok-omotyw —> Fab-lok-0;

(c)    połączenie części wyrazów podstawowych wrostkiem samogłoskowym i dodanie nowych końcówek, np. pierw-o-kup-0\

(d)    wstawienie do struktury jak wyżej przyrostka słowotwórczego między człon drugi i końcówki, por. pierw-o-ród-k-a.

Część derywatów złożonych z formantem ujemnym i ujemno-dodatnim fleksyjnym jest tradycyjnie wyodrębniana w osobną grupę zwaną skrótowcami. Ich wspólną cechę stanowi to, że łączy się w jedną całość cząstki początkowe leksemów tworzących nazwę wielo wyrazową, czyli tzw. zestawienie. Ze względu na to, jakie są te cząstki początkowe, skrótowce dzieli się zwykle na:

(a)    głoskowce, jeśli tworzą je początkowe głoski wyrazów zestawienia (zapisuje się je zwykle w postaci skrótów), np. KUL, wymawiane [kul], [kulu] itd.;

(b)    literowce, jeśli tworzą je nazwy początkowych liter wyrazów zestawienia; tutaj zawsze między zestawieniem a skrótowcem

pośredniczy ikrót nu; wy, np. A-keja W-yborcza S-olidarnoŚć -> AWS awues*0, •u, -owi itd.;

(c)    grupowce, jeślł tworzą je początkowe grupy głosek wyrazów zestawienia, por. nasze przykłady Pafawag-0, -u, -owi..., Fablok-0,

(d)    typy mieszane, czyli różne kombinacje typów poprzednich, np. Ce-ntrala P-rzemysłu L-udowego i A-rty styczne go —► Cepelia, Cepelii itd.

Trzeba tu jednak dodać, że status skrótowców jako derywatów Jest bardzo nietrwały. Poza ich twórcami - niewielką grupą użytkowników polszczyzny - większość na ogół nie wie, jakie zestawienia stanowią ich podstawy słowotwórcze, nie są więc w stanie wyjaśnić ich budowy. Literowce typu WSP —» wuespe są nieodmienne.

Derywaty złożone, w których stwierdzamy formant akcentowy, nazywane są zrostami. Ich podstawy stanowią dwuwyrazowe grupy składniowe. Proces słowotwórczy polega tu na pozbawieniu wyrazów grupy Ich własnego akcentu i akcentowanie całości na sylabie przedostatniej, co jest sygnałem ich morfologicznego scalenia, np. ¹ wielka 'noc —► Wielkanoc. Może temu towarzyszyć zanik odmiany członu pierwszego, jeśli w grupie był odmienny, por. D Wielkanocy, ale Krasnystaw, Krasnego'stawu.

1.4. Funkcje formantów

W poprzednich rozdziałach pokazywaliśmy poprzez zestawianie derywatów z ich podstawami, jakie zabiegi formalne są dokonywane, aby na bazie wyrazu podstawowego (wyrazów podstawowych) mógł być zbudowany derywat. Innymi słowy: ukazując różne rodzaje tematów słowotwórczych i formantów, daliśmy odpowiedź na pytanie, jaka jest formalna struktura słowotwórcza polskich derywatów. Jest to jednak dopiero połowa drogi do odtworzenia we współczesnej polszczyźnie schematów słowotwórczych. Aby je w pełni sformułować, musimy jeszcze szczegółowo odpowiedzieć na pytanie, po co dołączane są różne rodzaje formantów do odpowiednloh podstaw, co nowego do nich wnoszą. Jest to wieo pytanie o funkcje formantów.    ^

Rozpatrzmy pod tym kątem widzenia kilka przykładów, Rzeczownik chodzenie, jak świadczy o tym jego parafraza słowotwórcza 'to, że się chodzi’, pozostaje w związku słowotwórczym z czuowniklem chodzić,

1