8

tych na kontaktach osobistych zarówno formalnych, jak nieformalnych. W wypadku, gdy grupy te gromadzi się w jednym miejscu dla dokonania’ obserwacji, sytuacja jest w pewnym sensie wytworzona sztucznie, lecz często grupy badane prowadzą wtedy swoją normalną działalność. W obu wypadkach zwykle okazuje się, że po początkowym okresie skrępowania, spowodowanym obecnością obserwatorów lub świadomością ich obecności, uczestnicy zaczynają zachowywać się normalnie*.

W ten sposób można uzyskać pewną ilościową analizę zbieranych materiałów, mimo że badani nie zmienili w7 sposób Istotny swego zachowania. Zbyteczne jest przypominać, że stosowanie precyzyjnych technik obserwacyjnych, nie wyłączając pomocy technicznych, jak filmy itp., jest skuteczne tylko pod warunkiem, że kategoryzacja danych jest poprawna, a wstępne hipotezy Jasno sformułowane. W przeciwnym bowiem razie cały zebrany materiał ugrzężnie w trywialnych analizach korelacyjnych i rezultaty badań będą niewspółmierne z kosztami.

Obserwacja systematyczna ogranicza zasięg zniekształceń spowodowanych przez indywidualnego obserwatora częściowo poprzez stwarzanie sytuacji, którą badani uznają za normalną, lecz znacznie bardziej dzięki zastosowaniu kontroli samego obserwatora za pomocą różnych technik synchronizacji, obserwacji zespołowej, filmów i taśm magnetofonowych, planów wy-- wiadów, kwestionariuszy, dzięki precyzyjnej kategoryzacji umożliwiającej szybkie klasyfikowanie i symbolizowanie zaobserwowanych zachowań. Od rozwiniętych precyzyjnych technik obserwacyjnych jest tylko jeden krok do sytuacji laboratoryjnej, w której kontrolowany jest zarówno obserwator, jak obserwowani *. Wówczas sytuacja jest bądź sztucznie wytworzona, bądź

*    Angielski termin: to controi ma co najmniej dwa rółnt odpowiedniki polskie: sprawdzać ! panować. Kiedy autorzy piszą, te w eksperymencie kontroluje się zarówno badacza, jak i badanego, chcą przez to powiedzieć, iż w poprawnym schemacie eksperymentalnym sprawdza sł*

I tym samym umożliwia eliminację błędu spowodowanego przez subiektywną ocenę badacza, a zarazem panuje się nad badanymi przynajmniej w takim zakresie, aby móc jednych, tj. grupę eksperymentalną, poddać działaniu pewnych bodźców, zaś drugich, grupę kontrolną, pozostawić bez oddziaływania bodźca.

*    Zob. R. F. Bales, InttraciUm Process Analy*l*, Addison-Wcslry SR

sit nią manipuluje, wprowadza się określone bodźce, a techniki obserwacyjne są standaryzowane do tego stopnia, do jakiego jest to tylko możliwe. Jak łatwo zauważyć czytając rozdział o sprawdzaniu hipotez ^f, wiele spośród omówionych badań są to „pseudoeksperymenty”, ponieważ brakuje w nich pewnego elementu, mianowicie grupy kontrolnej. Tak jest np. z obserwacją zabawy dzieci przedszkolnych, na którą można wpływać przez wprowadzenie jakiejś jednej pożądanej przez wszystkich zabawki w celu wywołania rywalizacji, przez zmianą roli wychowawczyni itp. Wprowadzenie eksperymentalnych zmiennych do istniejącej sytuacji nie stwarza jednak nowych problemów dotyczących obserwacji. Bez względu na to, czy badani wiedzą, czy nie, na czym polega eksperyment, osobę obserwatora należy wziąć pod uwagę przy planowaniu badań. Niewielki pożytek dla rezultatów badań wyniknie z tego, że badani nie wiedzą o obserwacji, jeżeli techniki obserwacyjne będą dowolne, nie-znormalizowane a rozmiar zniekształceń nie będzie znany. Obserwator jest pośrednikiem między faktyczną sytuacją a danymi, może on więc wpłynąć bądź na samą sytuację poprzez swoje działanie, bądź też na dane wprost, zależnie od swojej umiejętności obserwacji albo zapisu. W każdym wypadku rezultaty są jakoś zmienione. Badacz musi więc koniecznie pamiętać, że „rola obserwatora” to nie tylko możliwość wpływu na zachowanie badanych jednostek lub grupy, to również możliwości wpłynięcia wieloma sposobami na ostateczne wyniki badań. Do tych ostatnich zalicza się również sposób prowadzenia wywiadu omawiany na innym miejscu.

Stosunki społeczne w środowisku fabrycznym były przedmiotem wielu badań w sytuacji zbliżonej do eksperymentalnej. Dobrą ilustracją tego, w jak skomplikowany sposób może obserwator wpłynąć na zbierane dane, jest przykład badań w Haw-thome⁷. We wczesnym stadium były to badania psychofizycz-

59 '