90 91

chicznych dziecka¹. Zwracano w szczególności uwagę na rozwój procesów poznawczych, rozwój motoryczny i emocjonalno-społeczny. W analizach pedagogicznych pytano najczęściej o właściwości psychiczne dziecka. Jakie jest zatem dziecko uczestniczące w procesie edukacyjnym?

Odpowiedź na to pytanie miała określone konsekwencje dla organizacji uczenia się dzieci. Trzeba jednak postawić pytanie nieco inne, bardziej podstawowe, a mianowicie: Kim jest człowiek, kim jest rozwijające się dziecko? W rozwoju psychologii współczesnej wyodrębnia się różne „wizerunki” człowieka. Spróbujmy je omówić. „Wizerunek behawioralny” człowieka (omawiany najszerzej w pracach B.F. Skinnera, E.L. Thorndike, E.C. Tolmana) ujmuje go jako „układ reaktywny”, tzn. reagujący wyłącznie na określone bodźce docierające doń ze środowiska.

Behawioryści nie kwestionują istnienia życia wewnętrznego jednostki, jej wewnętrznych doznań, ale twierdzą, że nie odgrywa ono istotnej roli w procesie regulowania zachowaniem. Nie można wyjaśnić zachowania jakiegokolwiek systemu znajdującego się całkowicie wewnątrz niego; musimy raczej analizować siły działające na ten system z zewnątrz^{2 3}.

Zachowania człowieka mają zawsze charakter instrumentalny, są nastawione na osiągnięcie pewnych konsekwencji i skutków.

Konsekwencje zachowań instrumentalnych, które są ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem, nazywamy wzmocnieniami⁵.

Tak więc „wizerunek bahawioralny” aktywności człowieka ujmuje zachowania w kategoriach funkcji: Bodziec — Reakcja (f/S/R/). Człowiek jest, jak mówi B.F. Skinner, swoistą „czarną skrzynką” zawierającą wejścia (bodziec) i wyjścia (reakcje). Wnętrze „czarnej skrzynki” jest poza zainteresowaniami behawiorystów, interesują ich wyłącznie relacje między bodźcem (S) a reakcją (R). Zachowania są zewnętrznie sterowane przez odpowiedni dobór bodźców, a nade wszystko przez odpowiednie wzmocnienia pozytywne (nagrody) i wzmocnienia negatywne (kary).

System nagród i kar jest podstawowym narzędziem zewnętrznego sterowania aktywnością dziecka. Dziecko dąży do tego, co jest nagradzane, a unika tego, co jest karane.

Behawioryści reprezentowali pogląd, że należy ograniczyć do niezbędnego minimum wykorzystywanie w procesie sterowania aktywnością dziecka system wzmocnień negatywnych (kar). Wskazywali na skutki tego typu wzmocnień, wyróżniając między innymi:

—    generalizację hamowania (wzmocnienie negatywne tłumi nie tylko zachowani niepożądane, ale i te o dużej doniosłości społecznej);

—    zaburzenia emocjonalne (reakcje lękowe i reakcje unikania, gniew, agresja itp.);

—    unikanie źródła karania (unikanie instytucji i osób, które są źródłem karania);

—    system karania dostarcza negatywnych wzorów zachowania.

Jeżeliby pedagogowie, urzędnicy czy socjologowie zdawali sobie

sprawę, że proces karania jest jednocześnie procesem uczenia się, w którym osoba karana zapoznaje się z negatywnymi wzorcami zachowań, to prawdopodobnie z większą rozwagą i umiarem stosowaliby oni wzmocnienia negatywne⁴.

Formą wolności i godności człowieka jest swoisty układ wzmocnień w środowisku. Wolność i godność nie są zatem cechami wewnętrznymi człowieka, lecz jego cechami zewnętrznymi. Tak więc ...zachowanie człowieka jest tym bardziej wolne, im mniej znajduje się w jego środowisku bodźców niepożądanych, im rzadziej styka się z niekorzystnymi stanami rzeczy.

[...] Wolność wiąże się przede wszystkim z brakiem w otoczeniu wzmocnień negatywnych⁵. Godność natomiast jest prawem człowieka do wzmocnień pozytywnych.

Człowiek jest zatem, zgodnie z referowaną koncepcją, poddawany w toku własnego rozwoju permanentnej manipulacji przy wykorzystywaniu wzmocnień pozytywnych i negatywnych.

Zachowaniem człowieka można odpowiednio sterować, modyfikując układy bodźców w środowisku zewnętrznym czy wprowadzając doń nowe bodźce. Możliwość taka była jedną z przyczyn skonstruowania tzw. inżynierii behawioralnej. Jest to swoisty zespół technik umoż-

91

1

   Por. np. M. Przetacznikowa i S. Makiełło-Jarża Psychologia rozwojowa. Warszawa 1977, WSiP.

2

   J. Koziclecki Koncepcje psychologiczne człowieka. Warszawa 1976, PIW, s. 23.

3

   Op. cit., s. 29.

4

' Op. cit., s. 49-50,

5

B.F. Skinner Poza wolnością i godnością. Warszawa 1978, PIW.