96 (94)

I    • lh»-frirvJ<i. > Kiww»H!    ł^nir.or.n*;-*    ^:ii»

ISBN97*-*W»| -15495-0. v fr. *yv PWN 2>:«I5

cyjue występują w Europie i Ameryce Północnej, gdzie istnieje historycznie uwarunkowana bogata sieć osadnicza, ukierunkowująca migrację ze wsi nie do jednego, a do wielu ośrodków miejskich.

Największe współczesne miasta mają charakter aglomeracji, czyli ośrodków miejskich z jednym dominującym ośrodkiem pracy i usług. W krajach rozwiniętych miasta i aglomeracje zaczynają się łączyć. Powstają konurbacje. czyli ogromne tereny zurbani zowane o wielu równorzędnych ośrodkach usługowych, nie przedzielone obszarami bez zabudowy. W Stanach Zjednoczonych istnieje już konurbacja między Bostonem a Waszyngtonem i powstają następne kalifornijska na zachodnim wybrzeżu USA, a w Europie wzdłuż Renu. Osiągną one w przyszłości liczbę od kilkudziesięciu do 100 min mieszkańców (Jacyna 1984: 10).

12.7. Ekologiczne skutki urbanizacji

Miasto stanowi mozaikę systemów w postaci budynków mieszkalnych, kompleksów przemysłowych i energetycznych, obiektów komunikacyjnych, ogrodów, parków i terenów wykorzystywanych rolniczo. Mozaika ta może być traktowana jako ekosystem lub grupa ekosystemów tworzących układ wyższego rzędu. W mieście obserwuje się procesy ekologiczne zachodzące w ekosystemach: przepływ energii i przynajmniej częściowo za mknięiy obieg materii (żaden ekosystem nie ma idealnie zamkniętego cyklu krążenia materii). Istnieją, choć w proporcjach nietypowych dla ekosystemów naturalnych, trzy podstawowe poziomy troficzne: producentów, konsumentów i reducentów.

Producentów (rośliny zielone) może być dużo. jednakże ich rola pokarmowa jest silnie ograniczona. Najważniejszą ich funkcją jest regulowanie warunków mikroklima-tycznych. Poziom konsumentów (głównie ludzie) jest bardzo wysoki, stanowi podstawowy biotyczny komponent ekosystemu miejskiego. Konsumenci produkują tak ogromne ilości odpadów gazowych, płynnych i stałych, że dcsirucnci nie są w stanie ich rozłożyć, są więc najbardzie j narażeni na zanieczyszczenie i stanowią poziom najsłabszy w ekosystemie miejskim.

Utrzy manie procesów i określonej struktury w ekosystemie miejskim jest możliwe dzięki wszechstronnej funkcji człowieka, który przejmuje rolę złożonych mechanizmów homeostatycznych istniejących w ekosystemach naturalnych.

Negatywny wpływ procesów urbanizacji na środowisko obejmuje (Kośni icki 1985: 36-38):

•    zmiany w strukturze i sposobie użytkowania gleb. Rozwój układów osadniczych, budownictwa miejskiego i przemysłowego powoduje ubytek terenów wolnych, rolniczych i leśnych. Większość miast powstała pierwotnie w miejscach, w których przyległe tereny o urodzajnych glebach zapewniały mieszkańcom niezbędna żywność. Infrastruktura miast powstaje często na obszarach szczególnie przydatnych rolniczo. Jednocześnie gleby obszarów miejskich różnicują się silnie pod wpływem oddziaływań antropogennych: wap nowania, nawożenia, zanieczyszczenia i działania wysypywanej soli, wymieszania i przykrycia ich powierzchni;

•    zmiany w naturalnej rzeźbie terenu. Wykopy, nasypy, zwałowiska, niwelowanie zmieniają ukształtowanie terenu. Ilość wprowadzanych z zewnątrz do miast paliw, surowców

2(ML

Is IXi*s«rw<t li    II    v;v,    '!*:K

ISBN 97K-M4I- 15W50, C l:v WN PWN 2IK«

i środków żywnościowych jest większa niż wywożonych na składowiska odpadów. Skutkiem lego jcsl podnoszenie sic poziomu powierzchni ziemi w mieście:

•    obniżenie poziomu wód gruntowych. Na większości terenów miejskich występuje obniżenie wód gruntowych i przesuszenie gleb. Spowodowane jest to pobieraniem dużej ilości wody do celów przemysłowych i komunalnych oraz ograniczeniem retencji wody w glebach wskutek zakrycia ich betonem, asfaltem i przecinaniem warstw wodonośnych przez, urządzenia podziemne:

•    zwiększenie zanieczyszczenia środowiska. W miastach istnieje wicie źródeł zanic czyszczenia skoncentrowanych na minimalnej pi7.estrzeni. Powodują one obciążenie nie tylko systemu miejskiego, ale i otaczających go obszarów. Są zagrożeniem dla roślin, zwierząt, ludzi i budynków. Miasto równocześnie jest miejscem szczególnego natężenia hałasu oraz promieniowania elektromagnetycznego;

•    zmiany na terenach przyległych do miasta. Miasto jest uzależnione pod względem energetycznym i surowcowym od terenów przyległych. Im miasto jest większe, tym tereny te są rozleglejszc. odleglejsze i intensywniej eksploatowane. Konieczność zaspokajania potrzeb miasta powoduje na tych terenach zagrożenia środowiska wynikające ze specyfiki prowadzonej tam działalności: rolniczej, górniczej, przetwórczej itp. Jednocześnie przylegle do miasta tereny atrakcyjne przyrodniczo i krajobrazowo są miejscem wypoczynku. Użytkowanie rekreacyjne tych terenów w pobliżu dużych miast jest tak intensywne, że do chodzi do niszczenia walorów decy dujących o ich atrakcy jności;

•    powstanie klimatu miejskiego. Prawie wszystkie elementy składające się na klimat są w większych miastach zmienione w stosunku do otaczających je obszarów. Przede wszystkim zmianom ulegają: intensywność promieniowania, rozkład temperatur, lokalna róża wiatrów, wilgotność powietrza, wielkość opadów i widoczność. Zmniejszenie ogólnego promieniowania słonecznego w dużych miastach wynosi 10-2U%. Jeszcze silmejszy jest spadek intensywności w przypadku promieniowania nadfioletowego - zimą wynosi 30 40%. Charakterystyczny dla miast jest też _:.cfekt cieplny '. W stosunku do obszarów przyległych miasto jest wyspą ciepła o temperaturze wyższej w skrajnych przypadkach

0    parę stopni. Wzrost temperatury wynika z dopływu ciepła z przemysłu i gospodarki komunalnej, zmniejszania nocnego wypromieniowania ciepła w wyniku zanieczyszczenia powietrza, absorpcji promieniowania słonecznego przez budowle miejskie, beton i asfalt (zwiększenie pojemności cieplnej). Z anomalią termiczną wielkich miast jest związany system wiatrów. W centrum miasta masy powietrza są wynoszone wskutek konwekcji ciepła, a na ich miejsce napływa chłodniejsze powietrze z obszarów otaczających. Cyrkulacja ta, ze względu na niewielkie stosunkowo różnice temperatur, funkcjonuje tylko w ciszy lub przy słabym wietrze. Jednocześnie układ zabudowy arterii komunikacyjnych i terenów zielonych wywołuje lokalne zmiany w prędkości i kierunku przebiegu wiejących wiatrów. Zanieczyszczenie pyłowe i gazowe (SO>) oraz przeważnie mniejsza prędkość wiatru powodują, że w mieście widoczność jest gorsza niż na wsi. Nad miastami położonymi w dolinach często występuje stabilna pionowa warstwowość temperatur. W tych warunkach pionowa i pozioma wymiana powietrza jest zahamowana, co powoduje gromadzenie się zanieczyszczeń ponad miastem. W przypadku silnej emisji zanieczyszczeń prowadzi to do powstania smogu (Lewińska 1984: 9-11);

•    powstanie specyficznych zoocenoz i fitocenoz. Czynnikiem wpływającym na skład fauny i flory w mieście są: ocieplenie klimatu, przesuszenie większości terenów miejskich

1    spadek wilgotności powietrza, zanieczyszczenie atmosfery, wody i gleby, zagęszczenie

201