9

MODERNIZACJA REFLEKSYJNA

się w większym stopniu indywidualnym obowiązkiem - a nawet koniecznością.

Jako dobry specjalista Freud zamierzał zająć się leczeniem neuroz; jednak tym, co w rzeczywistości odkrył, było podłoże emocjonalne rozpadającej się kultury tradycyjnej. Zycie emocjonalne nowoczesnej cywilizacji opierało się w dużej mierze na filozofii oświecenia i było obce naukowym i technologicznym dążeniom, które miały odegrać pierwszoplanową rolę w świetlanych konsekwencjach nowoczesności. Nauka czy też, mówiąc ogólniej, „rozum” miały zastąpić rzekomo bezrefleksyjne nakazy tradycji i zwyczaju. Tak też się w pewnym sensie stało: kognitywny sposób widzenia świata uległ zasadniczej i radykalnej zmianie. Zasadniczej zmianie nie uległ natomiast w zasadzie zestaw tradycji (Giddcns 2006).

Myśl Freuda można oczywiście interpretować w kategoriach oświeceniowych. Z tego punktu widzenia jego znaczenie polegało na odkryciu psychologicznego „śladu rozwoju” porównywalnego z tym związanym z instytucjami społecznymi nowoczesności. „Dogmatyka” nieświadomości mogła ulec rozpadowi i zostać zastąpiona przez odpowiadającą rzeczywistości samoświadomość; jak to określił w słynnych już słowach Freud: „Gdzie było id, tam powinno stać się ego”. Inni, bardziej podejrzliwie nastawieni do oświeceniowych twierdzeń, interpretują Freuda w całkiem odmienny sposób. Pokazuje nam on, powiadają, że cywilizacja nowoczesności nigdy nie przezwycięży mrocznych sil kryjących się w nieświadomości. Intelektualna droga samego Freuda wydaje się zresztą prowadzić od pierwszego do drugiego stanowiska.

Być może jednak żadna z tych perspektyw nie pozwala na zbudowanie rzeczywistego obrazu świata. Freud zajmował się nie tylko porządkiem psychologicznym, ale również społecznym; interesował go społeczny świat wierzeń i działań w miejscu, w którym - w sprawach bezpośrednio oddziaływujących na tożsamość - tradycja zaczyna się zamieniać w kompulsję. Kompulsja, a nie nieświadomość jako taka, okazała się drugą stroną „kognitywnej rewolucji” nowoczesności.

Przeprowadzone przez Freuda konkretne badania i terapie - w przeciwieństwie do większości jego prac - koncentrowały się na emocjo-

Życie w społeczeństwie

__________posttradycyjnym

oc

nalnych problemach kobiet, w których ciało pełniło rolę pośrednika.

A jednak ukrytą kompulsywność nowoczesności można było dostrzec równie wyraźnie - choć w odmienny sposób - w sferze publicznej. Czymże jest Weberowska rozprawa poświęcona etyce protestanckiej, jeśli nie analizą obsesyjnej natury nowoczesności? Oczywiście Weber w swoich pismach nic badał ani emocjonalnych cierpień kobiet, ani prywatnego czy seksualnego życia nosicieli ducha przedsiębiorczości. Zupełnie jakby te sprawy nie miały związku z zachowaniem lub motywacją przemysłowca: oto pojęciowy rozłam odzwierciedlający rzeczywiste podziały w życiu mężczyzn i kobiet.

W swoich pracach Weber dość wyraźnie zajmuje się przejściem od tradycji do nowoczesności, choć posługuje się nieco innymi określeniami. Wierzenia i praktyki religijne, podobnie jak inne działania o charakterze tradycyjnym, bardzo często łączą w sobie moralność i emocje. Mają one, co podkreśla Weber, odpowiednie i widoczne podłoże motywacyjne. Tak jak bez większego problemu potrafimy zrozumieć pragnienie gromadzenia bogactwa w świecie tradycyjnym, gdzie służy ono do kultywowania jasno określonych przywilejów, tak samo możemy zrozumieć religijny ascetyzm i jego silę napędową. Na przykład hinduski asceta usiłuje przezwyciężyć trudy tego świata i wprowadza się w stan religijnego uniesienia.

Pełen determinacji ascetyzm przedsiębiorcy nie ma tak jednoznacznych źródeł, mimo że w równie oczywisty sposób czerpie inspirację z pasji i przekonania. Dla obserwatora pochodzącego sprzed nowoczesności, mówi Weber, sposób myślenia kapitalisty wydaje się „niepojętym i zagadkowym, tak trudnym i godnym pogardy. To, żc ktoś może uczynić celem pracy swego życia pójście do grobu z całym materialnym bogactwem, jest dla człowieka przedkapitalistycz-nego objawem perwersji; daje się to wyjaśnić jedynie przezaurisacra fames” (Weber 1994, s. 51-52). Sam Weber podziela! to bliskie pogardy nastawienie, mimo żc rozwiązał intelektualną zagadkę genezy ducha kapitalizmu. Kiedy zaspokojenia powołania przedsiębiorcy „nie można łączyć bezpośrednio z najwyższymi duchowymi wartościami kultury” i nie jest ono wynikiem czysto ekonomicznej konieczności, „tam człowiek rezygnuje dziś po prostu z rozpatrywania