antropologia kulturowa 2

antropologicznej (etnologicznej) w Europie, takich jak niemiecko-austriacka ->• szkoła kulturowo-hisloryczna o profilu dyfuzjonisty-cznym (F. Graebner, W. Schmidt), brytyjski ->■ funkcjonalizm w ramach antropologii spo-j łecznej (B. Malinowski, A.R. Radcliffe-Brown)^: czy francuska szkoła socjologiczna (M. Mauss,' E. Durkheim) i psychologizm etnologiczny (A. van Gennep, L. Levy*Bruhl).

Dla rozwoju- a,k. wielkie znaczenie miały badania F. Boasa i jego uczniów, kładące nacisk na- historyczny empiryczni (-> historyzm Boa-sowski) i stopniowo odkrywające relatywistyczne podejście do badań nad kulturą (-> relatywizm kulturowy). Studia komparaty-styczne i rozważania nad genezą poszczególnych elementów kultury ustępować poczęły badaniom konkretnych grup etnicznych, w toku których starano się zrekonstruować kształt regionalnej kultury, jej przestrzenny zasięg, ustalić istotne dla niej zasady decydujące o jej specyfice i unikalności, a w dalszych fazach tego rozwoju a.k. zaczęto także śledzić bieżący proces zmian społeczno-kulturowych (-» akul-turacja), co w konsekwencji doprowadziło do powstania antropologii stosowanej.

Postboasowska amerykańska a.k. rozpadła się na szereg szkól, orientacji i podejść* co było przejawem poszukiwań nowych sposobów interpretacji kultury. Najważniejsze z nich to: 1) konfiguracjonizm (R. Benedict, M.E. Opler), usiłujący ustalić, wokół jakich wzorów, idei, tematów'. i wartości. poszczególne kultury się organizują (-» wzór kulturowy, -*■ temat kulturowy); 2) etnopsychologizm, skupiający uwagę na związkach typu osobowości z etosem kultury (.-> etos), w jakiej jednostka ulega -+ cn-kulturacji (M. Mead, A. Kardiner, R. Lin ton); 3) ,,arealizm”, mocno przesiąknięty dyfuzjo-nizmem i próbujący ukazać środowiskowe determinanty , kultury analizowanej w kategoriach obszarów, kompleksów, ośrodków, typów, wpływów i zbieżności (C. Wissler, A.L. Kroeber, -+ teoria areału kulturowego, —> zasada dystrybucji i wieku).

W okresie po. drugiej wojnie światowej .wyraźnie rozluźniły się granice dzielące dotąd amerykańską a.k. od brytyjskiej antropologii społecznej i kontyncntalnoeuropcjskicj etnologii. Coraz bardziej widoczne i znaczące stały się w Stanach Zjednoczonych wpływy —> funkcjona-lizmu, neomarksizmu, -*• strukturalizmu, semiotyki, fenomenologii i hermeneutyki, a w Europie ekologii kulturowej, —► etnonauki czy też -> badań międzykulturowych. To przenikanie sic idei wpłynęło na znaczną polaryzację podejść badawczych, wynikającą także z prób modernizacji metodologicznej a.k., adaptacji rozwiązań i koncepcji zapożyczonych z innych. dyscyplin (lingwistyki, statystyki, ekologii, psychologii;

socjologii i historii) i znacznego rozszerzenia przedmiotowych zainteresowań badawczych) O-bok tradycyjnych studiów mikroantropologi-cznych (nad lokalnymi społecznościami) pojawiły się studia makroantropologiczne (nad procesami narodotwórczymi czy problemami etnicznymi); coraz częściej zaczęto zajmować się współczesnymi- społeczeństwami industrialnymi, odchodząc od - modelu a.k. jako nauki badającej: niepiśmienne ludy trzeciego świata, wreszcie, dostosowano a.k. do studiów własnego narodu i jego różnych segmentów pokazując, iż dyscyplina ta nadaje się do tego celu równie dobrze jak do badań odległych, „egzotycznych” kultur.

W tej sytuacji okazało się, że wyznaczenie dla a.k. tylko jej właściwego pola badawczego jest już niemożliwe, bowiem zatarły się granice między nią a wieloma innymi dyscyplinami. Wyrazem tej tendencji stało się powiedzenie: „pozwólcie antropologii być tym, co czynią antropologowie” (D. Hymes, ed., 1974, s. 7). Specyfikę współczesnej a.k. określają trzy główne postawy badawcze (R. Naroll, R. Cohen, eds., 1973, s. VII-IX): 1) komparatystyczna — kierująca się dyrektywą międzykulturowych studiów porównawczych celem wykrycia specyficznych i uniwersalnych praw kulturowych oraz zasad działania mechanizmów społecznych; 2) systemowa — kierująca się dyrektywą studiów holistycznych nad konkretnymi systemami kulturowymi celem analizy wszystkich istotnych aspektów i kontekstów studiowanej całości, umożliwiająca wykrycie związków przyczynowo-skutkowych i relacji struk-turalno-funkcjonałnych: 3) kognitywistyczna — kierująca się dyrektywą studiów nad kulturą z pozycji ,,emic”, a więc od środka i mająca na celu rekonstrukcję systemów poznawczych, by dzięki nim móc zinterpretować ludzkie zachowania i wypowiadać się o sensie poszczególnych treści kulturowych.

Mimo trudności w określeniu przedmiotu badań współczesnej a.k. stwierdzić można, iż dyscyplina ta koncentruje się na kilku problemach kulturołogicznych, analizując związki zachodzące między kulturą a naturą, kulturą a psychicznym systemem człowieka, kulturą a. organizacją ludzkiego myślenia, różnymi kulturami, kulturą a historią i kulturą a organizacją społeczeństwa. Tc sześć zasadniczych perspektyw oglądu kultury decyduje o znacznej odmienności metod stosowanych w a.k., których część została wypracowana w ramach tej dyscypliny, a część przejęta z zewnątrz i dostosowana do potrzeb badań antropologicznych. Postępująca specjalizacja, doskonalenie warsztatu i coraz głębsza refleksja teoretyczna towarzysząca a.k, sprawiają, iż w ramach tej' dyscypliny stale są obecne dwie orientacje:' .1) scientystyczna, która drogą modernizacyjnych

zabiegów te ch n i czn o -fo rma lny ch dąży do uściślenia metod zbierania i przetwarzania danych i do zastosowania wyrafinowanych metod analitycznych celem przekształcenia a.k. w naukę ustalającą twierdzenia nomologiczne; 2) humanistyczna, głosząca potrzebę powstrzymania rosnącej dyferencjacji a.k., tracącej z pola widzenia całokształt problematyki i od- ₍ dalającej badacza od żywego człowieka oraz proponująca rozwijanie metod jakościowych umożliwiających pogłębianie studiów w celu dotarcia do najbardziej ukrytych reguł budowy kultury, bez jednoczesnej utraty bezpośredniego kontaktu z badaną społecznością.    I

Wspólwystępowanie obu tych tendencji sprawia, że współczesna a.k. nie jest nauką tak . zaawansowaną teoretycznie i metodologicznie, jak np. językoznawstwo czy ekonomia, jest bowiem dyscypliną łączącą typowe dla wielu ¹ nauk społecznych obiektywizujące podejście analityc2iro-syntetyczne z subiektywistyczną interpretacją charakterystyczną dla wielu nauk humanistycznych. Nadal jest dyscypliną preferującą podejście jakościowe nad ilościowym, niewielką wagę przywiązuje do metod eksperymentalnych, a większą do obserwacyjnych, j koncentruje swą uwagę raczej na rzeczach istotnych rozpatrywanych holistycznie aniżeli na zjawiskach łatwych do kwantyfikacji, ale za to wyabstrahowanych z kontekstu, wreszcie stara się zanalizować badane społeczeństwo od środka, unikając ctnocentrycznych interpretacji. Ten specyficzny status a.k. i jej historyczna droga rozwojowa sprawiają, że w dyscyplinie tej znajdujemy szereg koniradykcji polaryzujących stanowiska badawcze, a oscylujących między formą a znaczeniem, całością a częścią, świadomym a nieuświadamianym, podejściem ,,etic” a „enric”, zintegrowanym opisem stanu a wyjaśnieniem procesualnym, interpretacją synchroniczną a diaclironiczną, zastosowaniem modeli statycznych lub dynamicznych, statystycznych łub mechanicznych, oglądem historycznym lub ewolucyjnym, mikro-społcczną a makrospołeczną optyką itp. Coraz częściej jednak dąży się do przezwyciężenia tych przeciwieństw lub znalezienia drogi pośredniej próbującej je harmonijnie połączyć. ' Nadal podstawową techniką zdobywania danych źródłowych są w a.k. badania terenowe wykorzystujące różne sposoby obserwacji ’ (zewnętrzne i wewnętrzne, czyli uczestniczące, jawne i ukryte) oraz wywiadu (wspieranego kwestionariuszem i testami). Jednakże coraz częściej .sięga się do dodatkowych zasobów informacyjnych, takich jak archiwa czy źródła statystyczne, które stały się główną bazą źródłową etnohistoryków. Najefektywniejszym typem badań terenowych są klasyczne wielomiesięczne studia niewielkiej społeczności wymagające od badacza zamieszkania w jej obrębie, posługiwania się lokalnym językiem i prowadzenia trybu życia dostosowanego do miejscowych warunków. Obok takich długoterminowych badań prowadzi się także mniej intensywne badania .penetracyjne obejmujące większy obszar lub kilka społeczności, skoncentrowane zazwyczaj na wybranym wąskim problemie; wreszcie wspomnieć należy o tzw. badaniach repetycyjnych, polegających na powtórnym (lub wielokrotnym) studiowaniu tej samej społeczności w znaczących odstępach czaso- • wych celem obserwacji dynamiki .zmian.

Antropologiczne studia terenowe, etnohi-storyczne, a ostatnio także modelowe służą jako punkt wyjścia do dalszych dociekań o ogólniejszej naturze i wykorzystywane być mogą w ba- ■ daniach komparatystycznych, problemowych na przykładzie konkretnego przypadku (case stu- | dy) i eksperymentalnych w dużej mierze związanych z antropologią stosowaną.

A.k. jako nauka społeczna spełnia także (łub powinna spełniać) ważne funkcje społeczne, a świadomość ich istnienia jest niezbędna każdemu badaczowi ze względu na wynikające stąd implikacje etyczne. Tc społeczne' funkcje a.k. widoczne są w środowisku naukowym, w społeczeństwie badacza oraz w społeczeństwie badanym.

-*■ antropologia społeczna, etnografia, etnologia

Lit.: M. Harris: The rise of anthropologicai tlieory.

A history of theories of culturc, New York 1968. — M.J, Herskorits: Cul tura! anthropology, New York 1955.

— J.J. Honigmann (ed.): Handbook of social and cultu-ral aothropology, Chicago 1973. — D. Hymes (ed.): Reinyentmg anthropology, New York 1974. — R.M. Ke-esing: Cul tu rai anthropology: A contcmporary perspec-tive, New York 1976. — A.L. Kroeber (cd.): Anthropology today. Chicago 1953. — R.A. Manncrs, D. Kapłan (eds.): Theory in anthropology, New York 1968. — R. Narol!, R. Cohen (eds;): A handbook of method in cul-tural anthropology, New York 1973. — A. Posern-Zie-liński: Amerykańska antropologia kulturowa : jej współ, czesne problemy, „Lud”, 61: 1977. — A.H. Smith, J.L. Fischer (eds.): Anthropology, Engiewood Cliffs 1970. —

S. Tai, L.G. Freeman (eds.): Ilorizons of anthropology, Chicago 1964.

A. Posern-ZieuŃski