antropologia społeczna2

właściwości społeczeństwa każdego typu występują w formie prostszej i przez to łatwiejszej do zaobserwowania i interpretacji. Często też są podejmowane badania w bardziej złożonych społeczeństwach chłopskich, które są ujmowane, podobnie jak społeczeństwa pierwotne, jako i tradycyjny typ społeczeństwa i jako takie prze- | ciwstawiane są społeczeństwu industrialnemu. W ostatnich latach jednak, aczkolwiek ciągle jeszcze dość nieśmiało, badania antropologiczne dotyczą także różnych problemów społeczeństwa przemysłowego. Dla badań antropologicznych charakterystyczna jest systematyczna, bezpośrednia i długotrwała obserwacja. Uzyskane rezultaty, wzbogacone wynikami badań porównawczych, mają umożliwić realizację głównego celu a.s. — zbudowanie ogólnej teorii kultury (lub wniektćjrych orientacjach antro-pologicznych — ogólnej teorii społeczeństwa).

To bardzo ogólne określenie przedmiotu badań a.s. ma wiele różnych wersji szczegółowych wypracowanych w ramach poszczególnych szkół antropologicznych. Te wersje rzadko się 'wykluczają, na ogół są wobec-siebie komplementarne. I tak antropologia ewolucjonistyczna (~* ewolucjonizm) interesowała się wszystkimi zjawiskami kulturowymi, ale nie w icli wzajemnym powiązaniu i funkcjonowaniu w życiu społecznym, lecz ze względu na ich rozwój.

W warunkach początkowych kultury, w jej genezie upatrywano zasadniczą istotę wszelkich form kulturowych. W ten sposób społeczeństwo pierwotne stało się głównym obszarem badań antropologicznych. Istniały pewne uprzywilejowane dziedziny kultury, którym poświęcono najwięcej uwagi i które niejako miały wyznaczyć główne kierunki rozwoju kulturowego. Należały do nich małżeństwo i rodzina, pokrewieństwo, organizacja społeczna i polityczna, magia, rcligia, mitologia, wreszcie kultura jako całość. Charakterystyczne było ujmowanie kultury jako atrybutu całej ludzkości, poszczególne kultury traktowane były jako , fazy rozwoju kultury w ogóle. Nawiązaniem do takiej wizji a.s. jest współczesny -» neo-ewolucjonlzm, który nie bez powodu niektórzy z jego reprezentantów chcą nazywać —► kulturologią. Tu również kultura ludzka w ogóle jest zasadniczym przedmiotem badań, a odkrycie praw rozwoju kulturowego podstawowym celem. Wykorzystując szczegółowe odkrycia różnych szkół antropologicznych i znacznie większą wiedzę o różnych kulturach świata neo-ewolucjoniści powracają do klasycznych pytań tradycyjnego ewolucjonizmu upatrując w ewolucji form kulturowych podstawową zasadę istnienia kultury.    '

Podobne cele stawiał sobie drugi chronologicznie kierunek a.s., szkoła kulturowo--historyczna będąca jednym z nurtów dyfu-zjonizmu. Zasadniczą różnicą był sposób widzenia podstawowych mechanizmów rozwoju kulturowego: dla ewolucjonizmu była nim naturalna wynalazczość człowieka, dla dyfuzjó-nizmu zapożyczenia kulturowe. Umiejętna analiza rozpowszechniania się różnych form kulturowych tniała doprowadzić do rekonstrukcji kultury najpierwotniejszej, czyli samej’ istoty kultury.

Dyfuzjonizm amerykański • .(-*■ historyzm Boasowski, teoria areału kulturowego) nie ma nic wspólnego z modelem antropologii

szkoły kulturowo-historycznej, chociaż interesuje się również rozprzestrzenianiem się form kulturowych, wzajemnymi zapożyczeniami, które są podstawowym mechanizmem formowania się odrębnych areałów kulturowych, czyli różnych środowisk życia społecznego i jednostkowego. Nie idzie już jednak o hipotetyczną rekonstrukcję kultur najbardziej pierwotnych, ale o badanie znaczenia różnych środowisk kulturowych dla człowieka. Zasadniczy jednak zwrot to zorientowanie antropologii ku badaniom empirycznym. Wobec braku źródeł pisanych dotyczących znakomitej większości kultur świata, badania terenowe stają się jedyną drogą poznania zróżnicowania kulturowego.

Kierunkiem również zdecydowanie zorientowanym na badania terenowe jest —> funkcjo-nalizm, który jednak zupełnie inaczej pojmuje przedmiot badań antropologicznych. Jest nim kultura ujmowana jako system wzajemnie powiązanych elementów, którymi są instytucje kulturowe. Funkcjonowanie elementów kultury, ich wzajemna adaptacja i integracja stają się podstawowymi problemami badawczymi. Badania prowadzone w różnych typach społeczeństw mają ukazać różne możliwości utrzymywania tożsamości i ciągłości systemu kulturowego. W wersji funkcjonalizmu nazywanej -> funkcjonał izmem strukturalnym podstawowe problemy pozostają te same, ale definiowane są nie w kategoriach systemu kulturowego, lecz systemu społecznego i dlatego też struktura społeczna jest zasadniczym przedmiotem zainteresowań a.s. Funkcjonalizm najwyraźniej ze wszystkich kierunków antropologicznych czyni z a.s. dyscyplinę socjologiczną, która dzieli z socjologią zarówno problemy badawcze, jak i główne metody, a którą odróżnia od socjologii tylko koncentracja zainteresowań na różnych typach społeczeństw'.

Kierunek zwany psychokułluralizmem (—► et-nopsychologizm) nawiązuje do dyfuzjonizmu amerykańskiego widząc w kulturze przecie wszystkim środowisko życia człowieka. Zróżnicowanie kulturowe narzuca zróżnicowanie osobowości i zachowań Judzkich. .Kultura to zespół wzorów zachowań, różnych i różnie zhierarchizowanych w poszczególnych środowiskach kulturowych, które to wzory dzięki procesom socjalizacji, internalizacji, wreszcie kontroli społecznej,.. są realizowane w zachowaniach rzeczywistych.

Wzory kultury decydują o preferowanych typach osobowości formując różne charaktery plemienne czy narodowe.

Ostatni z wielkich kierunków antropologią cznych, -> .strukturalizm, przynosi jeszcze inne spojrzenie na przedmiot badań antropologicznych. Kultura jest zewnętrzną manifestacją ukrytych struktur stanowiących o formach działania umysłu ludzkiego. Jest całością znaczącą, czyli systemem wzajemnie powiązanych elementów, których znaczenie wypływa zarówno z przedmiotowego odniesienia, jak i miejsca zajmowanego w strukturze kodu znaczeniowego, którym w istocie jest kultura. Jak język, który wszak jest tylko bardzo wyspecjalizowaną częścią kultury, służy ona komunikacji międzyludzkiej. Życie społeczne interpretowane jest jako proces wymiany komunikatów kulturowych, a celem antropologii jest poznanie znaczenia tychże komunikatów.

Wskazane wyżej kierunki antropologiczne różnicujące ujęcie przedmiotu badań a.s. nie wyczerpują wszystkich podziałów w. ramach tej dyscypliny. Wydają się one jednak najważniejsze. Dlatego też w tym z natury rzeczy pobieżnym określeniu przedmiotu i specyfiki a.s. zostały pominięte różnice w ramach poszczególnych szkół antropologicznych i orientacje mniej wpływowe, żeby wymienić tu tylko tzw. kierunek ekologiczny, materializm kulturowy czy głośną ostatnio antropologię radykalną.

Należy jednak zwrócić uwagę na rozróżnienie a.s. i -s- antropologii kulturowej. Pierwsza jest związana z tradycjami nauki brytyjskiej, druga — amerykańskiej. Kultura w najszerszym sensie odnosi się do wszelkiego rodzaju ^ działalności ludzkiej, która nie jest instynktowna i dziedziczona biologicznie, ale której trzeba się uczyć i która jest przekazywana . z pokolenia na pokolenie w procesie wychowania i socjalizacji. Obejmuje ona też materialne produkty działalności ludzkiej nazywane „kulturą materialną”. Tak rozumiana antropologia kulturowa bada praktycznie wszelkie niebiologiczne aspekty życia ludzkiego.

Przy tak szerokim rozumieniu antropologii kulturowej a.s. jako nauka o wartościach, instytucjach i zwyczajach w kontekście _: struktury społecznej byłaby w istocie częścią,, ale i uzupełnieniem antropologii kulturowej, W

praktyce jednak to szerokie rozumienie jest me do utrzymania i antropologia kulturowa rozpada się na etnolingwistykę, badania osobowości, akulturacji czy sztuki, badania różnych cech czy dziedzin kultury, a nie kultur czy społeczeństw jako systemów o właściwych sobie strukturach. Istnieją niewątpliwie różnice między a.s. i antropologią kulturową w podejściu do tego samego przedmiotu badań, są to jednak różnice mało istotne i wynikające przede wszystkim z różnych tradycji naukowych. Nie będzie nieporozumieniem ani przesadą powiedzenie, że antropologia kulturowa jest swoistą wersją a.s. i vjcc versa.

-> antropologia kulturowa, etnologia

Lit.; J. Beattie: Otber cultures: Aims, melhods and achievemcnts in social anlhropology, London 1964. — E.E. Ev.nns-Britcha.rd; Social anthropołogy, London 1951. — R. Firth: Społeczności ludzkie. Wstęp do antropologii społecznej, Warszawa 1965. — A.L. Kroeber: Anthropo-łogy. New York 1948. - L.P. Mair: An introduction to social anlhropology, Ozfoid 1965. — S.F. Nadcl: The foundalions oł" social anlhrcpoictgy, London 1951. — A. Waligórski: Antropologiczna koncepcja człowieka, Warszawa 1973.

A.K. Paluch