Bismarck l p XIX w (10)

Trzeba zaś przypomnieć, że Bismarck o wojnie prewencyjnej mówił już od końca 1871 r. Nawet nacjonalistycznie usposobiony współczesny nam historyk niemiecki, Gerhart Ritter przyznaje, że Bismarck uznawał zasadę wojny prewencyjnej jako w pewnych wypadkach usprawiedliwioną¹¹. Wiadomo, że zarówno wojna z Austrią w 1866 r., jak i z Francją w 1870 r. były bezpośrednio przez Bismarcka sprowokowane, zatem w jakimś sensie mogą też być uważane za wojny prewencyjne. Ani Austria w 1866 r., ani Francja w 1870 r., można to chyba z całym przekonaniem powiedzieć, nie zdecydowałyby się do zaatakowania Prus. Bismarck zmusił je do wojny i dlatego też Niemcy uważają go za wielkiego męża stanu. Ale tu analogia nieco szwankuje. Zarówno wojna z Austrią, jak i Francją miały konkretny cel w rozwiązaniu sprawy zjednoczenia Niemiec. Natomiast wojna z Francją w 1875 r. nie miałaby celu pozytywnego, lecz negatywny: miała Niemcy uchronić przed niebezpieczeństwem w przyszłości, niebezpieczeństwem hipotetycznym. Szło tylko o rozgromienie potencjalnego wroga, wykrwawienie, poniżenie, złupienie sąsiada, który kiedyś mógł się stać niebezpieczny.

Punkt kulminacyjny kryzysu dyplomatycznego przypadł na pierwsze dni maja 1875 r., kiedy wydawało się, że wojna wybuchnie lada moment. Dyplomacja francuska uruchomiła wszystkie sprężyny, aby zorganizować interwencję pokojową innych mocarstw. Pozytywne echo znalazły alarmy francuskie zarówno w Petersburgu, jak i w Londynie. Było to skuteczne przeciwdziałanie akcji Bismarckowskiej, która najwyraźniej zmierzała do wspólnej interwencji dyplomatycznej mo-

^u G. Ritter, Der Schliejfen Plan. Kritik eines Mythos, Mtln-chen 1956, s. 293.

carstw w Paryżu, aby Francję przestrzec przed rozpoczynaniem wojny odwetowej. Wypowiedzi zarówno Bismarcka, jak i jego berlińskiego otoczenia oraz wystąpienia ambasadorów niemieckich w stolicach europejskich do tego właśnie zmierzały. Przedstawiały one [sytuację w takim świetle, że Niemcy będą zmuszone rozpocząć wojnę, jeśli Francuzi nie zrezygnują z przy-[ gotowań odwetowych, a właśnie takim, według dyplo-I macji niemieckiej, miała być reforma armii francus-I kiej, uchwalona w marcu przez Zgromadzenie Narodo-| we. Jednak takie postawienie sprawy było bardzo nie-■ zręczne: miało wszelkie cechy jawnego szantażu. Gdy-I by dyplomacja niemiecka zamiast grozić wojną pre-Bwencyjną apelowała tylko o sugerowanie w Paryżu, że zbrojenia nie są potrzebne, ponieważ Rzesza nie sprowokowana nie rozpocznie wojny, to taka taktyka może miałaby szanse na przyjęcie jej z dobrą wiarą. Natomiast jawna groźba rozpoczęcia wojny prewencyj-I nej musiała zmobilizować wszystkich do oporu, ponieważ stwarzała precedens najbardziej niebezpieczny i atmosferę powszechnego zagrożenia, z którego jedynym wyjściem był wyścig zbrojeń, powszechne przygotowywanie się do wojny. Czyli to, czym istotnie stały się następne dziesięciolecia w Europie: pokój zbrojny.

Wprawdzie po niepowodzeniu całej akcji Bismarck i jego współpracownicy wypierali się tego rodzaju szantażu, ale już im nikt nie mógł dać wiary. Wszystkie rządy bowiem miały w swych archiwach dowody na to, że najbardziej miarodajne czynniki polityczno-wojskowe Rzeszy groziły jawnie wojną. Kryzys skończył się tak nagle, jak się zaczął. W połowie maja car I z Gorczakowem przejeżdżali, jak co roku, przez Berlin 1 udając się do wód. W przeddzień ich przyjazdu, 9 ma-t ja ambasador brytyjski wręczył w Auswartiges Amt | notę utrzymaną w tonie bardzo kurtuazyjnym, ale

149