CCF20081105009

526 Wersyfikacja

słuchaczom, którzy gestem łub w inny sposób dali do zrozumienia, że temu właśnie widokowi pragną się bliżej przyjrzeć. Retoryczny i emfatyczny zwrot frazeologiczny oprowadzającego przekształca się w pytanie. Przerzutnia staje się węzłem łączącym pełen zadowolenia komentarz z uprzejmą zachętą do wyjrzenia przez okno. Układ intonacyjny znów uległ zaburzeniu, ale posiada ono inny charakter. Rozbicie zwrotu frazeologicznego i pauza stają się elementami łączącymi różne sposoby wypowiedzi.

W drugiej części wiersza, w komentarzu, coraz większym podziałom ulega linia intonacyjna wersu. O ile dwa pierwsze wersy komentarza składają się z jednego rozwiniętego, poprawnego, choć nie dokończonego zdania i posiadają płynną linię intonacyjną: Więc nie jest tak źle, jak państwo widzą, a widzą..., to w trzech ostatnich wersach coraz mniej poprawna wypowiedź zmierza do bełkotliwego oznajmienia sposobu pozbycia się lęku przestrzeni. Linia intonacyjna wersu jest zmienna, poszarpana, o nieregularnych konturach. Kontrastuje z przybliżoną i względną regularnością wersów.

Konstrukcja wiersza opiera się na swoistej grze intonacji wersu i mowy potocznej, która ma ukazać i absurdalność pięknej mowy zbudowanej na schematach weryfikacyjnych i kalekie ubóstwo języka potocznego. Została więc zachowana, a nawet rozszerzona zasadnicza cecha wiersza wolnego: opozycyjność w stosunku do wiersza, już nie tylko numerycznego, lecz i wolnego, oraz z drugiej strony w stosunku nie tyle do prozy, ile do potocznego języka mówionego.

Współczesny wiersz polski kształtował się na podłożu dwóch tradycji: wiersza tonicznego i modernistycznego wiersza wolnego, od którego prócz nazwy przejął opozycyjny stosunek nie tylko wobec prozy, lecz również wobec numerycznych systemów wersyfikacyjnych. Stosunek ów wyraża się odrzuceniem zasady liczbowej zgodności sylab, zestrojów akcentowych i wewnętrznego uporządkowania akcentów, jako podstawowego i powtarzalnego wzorca rytmicznego. Wysuwa natomiast w ich miejsce luźnie pojętą zasadę przybliżonej powtarzalności tychże elementów. Podstawowym czynnikiem rytmizującym okazało się wygrywanie paralelizmów i kontrastów układów intonacyjno-zdanio-wych, które mogą ograniczać się bądź do wyodrębnienia skupień czy zestrojów akcentowych, bądź obejmować całe zdania. Rozczłonkowanie na wersy może być wynikiem albo uzgodnienia intonacji wersu z intonacją zdania i w takiej sytuacji klauzula zawsze wypada na granicy zdania lub jego części; albo może być podyktowane względami emocjonalnymi i wówczas rozmiar wersu jest uniezależniony od konstrukcji składniowych, obojętnie czy ogranicza się ona do skupienia, czy do całego zdania.

Akcent nie może być strukturalny, a rymowanie staje się sprawą umiej istotną i uzależnione jest od tendencji zmierzających do wzmocnienia poczucia rytmu i przeciwstawienia prozie, albo od chęci podkreślania związków z mową potoczną. Te same względy, które decydują o rymowaniu, wpływają na podniesienie do roli wtórnych czynników rytmizujących powtórzeń, aliteracji i homofonii głoskowych, a także wyrwanych z kontektu systemu poszczególnych zasad systemowych. Swoboda wypowiedzi poetyckiej decyduje o tym, że mimo dających się zauważyć dążności do wyodrębniania się wierszy o krótszych rozmiarach od wierszy o dłuższych rozmiarach, .a także wierszy o klauzulach emotywnych od wynikających z konstrukcji składniowych, granice pomiędzy wskazanymi typami są płynne i w jednym utworze mogą występować różne rodzaje wersów.

Wszystkie wolne wiersze należy zawsze traktować indywidualnie. Wyodrębnienia poszczególnych ich rodzajów nie należy traktować jako ostateczne i wskazujące na ustalone i uschematyzo-wane ich cechy. Już w założeniu wiersza wolnego istnieje rozumienie go jako zjawiska niepowtarzalnego i nie dającego się jednolicie sklasyfikować wedle reguł i schematów. Dlatego można spotkać się /. różnymi typami wierszy pośrednich, bardziej zbliżonych do prozy lub do wierszy nieregularnych różnych systemów, zwłaszcza tonizmu.