21 (809)

znajdują się w terenie o przewadze akumulacji lub w inny sposób są zabezpieczone przed erozją wgłębną, mogą posiadać nawet kilkumetrowe uwarstwienia. Grodziska pierścieniowe łączą cechy obu wyróżnionych rodzajów (wały i majdan), a obecność osady podgrodowej jeszcze bardziej komplikuje orzeczenie. Palisady, rowy i inne urządzenia obronne ograniczają rozwój horyzontalny osady. Przykłady można mnożyć, i jak zwykle w podobnych przypadkach o kwalifikacji decyduje arbitralna ocena przewagi cech albo wyróżnienie w obrębie stanowiska różnych podprzestrzeni.

Niewątpliwie szczególnym rodzajem stanowisk zamkniętych są_ stare miasta, rozumiane jako zwarte kompleksy obwiedzione urządzeniami obronnymi. W zgodzie z ogólną definicją, każdy taki kompleks wyznacza jedno stanowisko archeologiczne. Przypomnienie tego jest istotne, ponieważ w powszechnej praktyce terminem „stanowisko” oznaczane są nie miasta, ale miejsca badań w ich obrębie, niekiedy wręcz zaopatrzone w aktualne adresy. Rygorystyczne stosowanie proponowanej zasady byłoby jednak wysoce niepraktyczne. Spróbujmy zatem zmodyfikować ją nieco, odnosząc warunek nierozdzielności przestrzennej do czasów powstania różnych miejsc osadniczych w obrębie dzisiejszego miasta i przyjmując zasadę, że ich wyróżnienie różnymi urządzeniami miejskimi jest substytutem rozdzielenia przestrzenią wolną. W odniesieniu do konkretnych przykładów powiemy, że Stare Miasto w Poznaniu w granicach murów miejskich to jedno stanowisko. Góra Przemyśla wraz z zamkiem średniowiecznym to stanowisko inne. Stanowiskiem samym w sobie jest Ostrów Tumski z kompleksem wczesnośredniowiecznych urządzeń grodowych, ale także z późniejszą zabudową. Jeżeli umówimy się, że fortyfikacje pruskie są przedmiotem badań archeologicznych, cytadela to oddzielne stanowisko, podobnie jak każdy z fortów na obwodzie miasta, chociaż wspólnie z cytadelą można je uznać za sieć miejsc funkcjonalnie powiązanych. Jeżeli na Jeżycach i na Łazarzu zdarzą się odkrycia archeologiczne, wyznaczą one stanowiska zapewne bardzo trudne lub niemożliwe do rozgraniczenia w obecnych warunkach, ale niewątpliwie oddzielne.

Stanowisko rzeczywiste to takie, na którym relikty osadnictwa pozostają w miejscu swego powstania, a co najmniej mogą być badane w kontekście innych reliktów z tego stanowiska i pierwotnego otoczenia przyrodniczego.

Właściwością stanowiska rzeczywistego, która wynika z obu przedstawionych na początku artykułu definicji, jest przedmiotowość, choć niekoniecznie owocność, badań systematycznych, przede wszystkim inwentaryzacyjnych i wykopaliskowych. Obie definicje w wystarczający sposób wyłączają z zakresu pojęcia obszary występowania źródeł niepowiązanych swoim pochodzeniem z miejscem znalezienia, a więc z punktu widzenia takich badań bezprzedmiotowe. W przypadku pierwszej z nich poprzez inne niż wyżej przywołane, ale uprawnione użycie słowa „kontekst”, w przypadku drugiej poprzez podkreślenie związku z przestrzenią reliktową. Tym niemniej, z powodu bardzo częstego i uzasadnionego definicją używania terminu „stanowisko” w znaczeniu rozszerzonym, odniesionym do źródeł znajdujących się na złożu wtórnym, wyrwanych z przestrzeni reliktowej, wprowadzamy dla oznaczenia takich znalezisk pojęcie stanowiska pozornego.

Stanowisko pozorne to takie, które zostało wyróżnione w oparciu o materiał znajdujący się na wtórnym złożu, usunięty z przestrzeni reliktowej na skutek redukcji lub przesunięcia albo będący śladem osadnictwa nie powiązanym z miejscem kreatywnej działalności ludzkiej.

Stanowiska pozorne wyznaczane są najczęściej przez materiał znajdowany w odsypach meandrów rzecznych (a w konsekwencji także wewnątrz łuków starorzeczy), u podstawy nawietrznych stoków dużych wydm ruchomych i na pedy-mentach stromych stoków dolinnych. W takich przypadkach przyczynami ich powstania są odpowiednio: erozja korytowa i transport przez wody płynące, erozja wietrzna oraz erozja stokowa. Stanowiska pozorne powstają także na skutek przemieszczania i odkładania w innym miejscu mas ziemi pochodzących z robót budowlanych, niszczących stanowisko rzeczywiste. Zdarza się, że peryferyjna część stanowiska rzeczywistego spełnia kryteria według których wyróżniane jest stanowisko pozorne. W takim przypadku, zgodnie z definicją stanowiska rzeczywistego, obie części wspólnie wyznaczająjego granice.

Szczególnym, a zarazem bardzo często spotykanym przypadkiem stanowiska pozornego jest obszar pola uprawnego, gdzie wypalona w atmosferze redukcyjnej, a tym samym odporna na erozję mrozową, ceramika późnośredniowieczna i nowożytna zgromadziła się w ciągu stuleci prowadzenia gospodarki rolnej. Jest to typowy ślad osadnictwa. W tym przypadku jednak materiał zabytkowy, wprawdzie nie powiązany z przestrzenią reliktową i nie uprawniający do podjęcia badań systematycznych, wyznacza obszar istotny z punktu widzenia badań nad osadnictwem, wart określenia w przestrzeni i zadokumentowania. Obszary takie będziemy nazywali strefami eksploatacji rolniczej.

Kierując się nieco podobną zasadą, a na pewno tą samą intencją, należy wskazać na inne zwarte i powiązane z osadnictwem obszary, dostarczające potrzebnych surowców, na przykład rudy darniowej, margli, soli z wysadów. Takie miejsca nazwiemy strefami eksploatacji przemysłowej, a obie kategorie wzięte razem — strefami eksploatacji gospodarczej.

Jeżeli stanowisko nie zawuera warstw kulturowych i obiektów, a wyznaczone jest wyłącznie przez materiał ceramiczny znajdujący się w warstwie ornej, decyduje charakter tego materiału. Ceramika starej daty, wypalona w atmosferze utleniającej i cechująca się w związku z tym małą wytrzymałością mrozową, nie mogła znajdować się w tej warstwie od dawna. Stanowisko takie nie jest stanowiskiem pozornym. Materiał jest wprawdzie na złożu wtórnym, ale nie został usunięty z przestrzeni reliktowej. Jest to niezbyt częsty, ale spotykany przypadek graniczny, kiedy proces denudacyjny doprowadził do całkowitego zniszczenia reliktów osadnictwa w obrębie podłoża glebowego, ale wyrzucony na powierzchnię materiał z ostatnich faz tego procesu pozostaje w warstwie ornej (por. wskaźnik proporcji ceramiki, i związane z nim implikacje metodyczne, art. 4.3.2.1.2.).

Stanowisko swobodne to takie, którego zasięg nie jest wymuszony warunkami naturalnymi.

51