CCF20081226020

764

Janusz Reykowski

jednostki z danym kręgiem zjawisk, od informaq'i, jakie otrzymała o danym przedmiocie, od wzorów ustosunkowań, z jakimi się zetknęła, od jej doświadczeń z podobnymi zjawiskami. Wszystko to są specyficzne determinanty postaw, zainteresowań, zamiłowań czy uczuć. Oprócz czynników specyficznych, ustosunkowania zależą również od pewnych ogólnych właściwości podmiotu, które z kolei warunkują organizację i hierarchizację cechującą postawy, zainteresowania, zamiłowania, dążenia czy uczucia podmiotu. Charakteryzując te ogólne właściwości podmiotu, posługujemy się zwykle pojęciem „osobowość”^{1 2}.

Różne znaczenia pojęcia osobowość. Termin osobowość używany jest w różnych dyscyplinach: w nauce o prawie, w filozofii, pedagogice, psychologii, socjologii. W każdej z nich ma on inne znaczenie. Ale nawet w obrębie jednej dyscypliny jego znaczenie definiowane jest różnorodnie. Również w psychologii używa się go najrozmaiciej. G.W. Allport, autor klasycznej monografii na ten temat, zebrał kilkadziesiąt definicji tego pojęcia (Allport, 1938). Jedną z głównych przyczyn różnic między definicjami pojęcia osobowość jest to, że za pomocą niego różni autorzy chcą wyjaśniać różne zjawiska.

Jedni chcą wyjaśniać fakt, że ludzie w sposób systematyczny różnią się między sobą pod różnymi względami. Teoria osobowości byłaby więc w tym rozumieniu teorią różnic indywidualnych. Takie ujęcia spotyka się szczególnie często u badaczy o orientacji psychometrycznej, którzy zajmują się konstruowaniem narzędzi, za pomocą których można by ludzi porównywać; jest to sposób ujęcia charakterystyczny dla neobehawio-ryzmu (patrz s. 684). Tak np. D. Byme, autor monografii poświęconej osobowości, ujmujący psychologię według neobehawiorystycznej formuły S—O—R definiuje osobowość jako „... kombinaq'ę wszystkich względnie trwałych wymiarów różnic indywidualnych, za pomocą których można mierzyć jednostkę” (Byrne, 1966, s. 15). Formuła ta nie zawiera żadnych wskazówek co do tego, jakie różnice między ludźmi mają być badane i dlaczego. Tak więc zakres badań psychologii osobowości może obejmować wszelkie różnice, jeżeli dadzą się zmierzyć³. Jest kwestią wątpliwą, czy tak szerokie ujęcie osobowości ma jakąś praktyczną wmtość i czy trafnie opisuje, czym psychologowie o takiej orientaq‘i rzeczywiście się zajmują.

Inni autorzy zwracają przede wszystkim uwagę na to, że zachowanie się ludzi cechuje pewna stałość: zadaniem teorii osobowości ma być wyjaśnienie czynników warunkujących tę stałość. Zakłada się, że stałość zachowania się jest uwarunkowana

I

1

warunek ustosunkowania do określonych obiektów (por. Mika, 1972; Reykowski, 1973). Często jednak pojęcia „postawa” i pojęcia „uczucia” używa się zamiennie.

2

   Należy podkreślić, że rozważając czynność z punktu widzenia wyrażanego w niej ustosunkowania pomijamy inne ważne jej aspekty. Pomijamy aspekt sprawnościowy czy instrumentalny czynności (jak dobrze dane ustosunkowanie się jest realizowane) oraz aspekt „stylistyczny”. Aspekty te są przedmiotem rozważań w rozdziałach traktujących o zdolnościach i o temperamencie.

3

   Postulat mierzalności jest w takim ujęciu konsekwencją orientacji metodologicznej autora; orientacja ta wyrosła z założeń operacjonizmu. Na ten temat patrz J. Reykowski, 1904, s. 118 i nast.