CCF20090214017

występowanie zjawisk, opisywane w języku matematyki. Hunie i potem Mili twierdzili, że nawet w odniesieniu do zachowań człowieka nie możemy mówić o niczym więcej, jak tylko o współwystępowaniu pewnych zdarzeń psychicznych i fizycznych (na przykład aktów woli i ruchów ciała), których związku również nie poznajemy bezpośrednio, ale jak każdy inny związek przyczynowy jedynie na podstawie doświadczenia. „Nasza wola — pisał Mili — wywołuje przyczynowo nasze działanie cielesne w tym samym znaczeniu, i w żadnym innym, w jakim zimno wywołuje lód albo w jakim iskra wywołuje wybuch prochu strzelniczego.”⁵² Nic więc dziwnego, że następnym krokiem w tej ewolucji była z reguły propozycja, by w ogóle zrezygnować z pojęcia przyczyny.

Taką oto drogą filozofowie i teoretycy nauki najczęściej dochodzili do stanowiska pierwszego. Ale już w ramach tej samej orientacji i przy takim samym rozumieniu przyczynowości pojawił się argument przeciwko idei odrzucenia zasady przyczynowości i wyeliminowania z nauki myślenia w kategoriach przyczynowych. Chodzi bowiem tylko o to — twierdzono — żeby przyczynowość właściwie rozumieć i odpowiednio ogólnie sformułować zasadę przyczynowości. Karl Popper uważa na przykład, że każde wyjaśnianie zjawiska na podstawie ogólnego prawa jest wyjaśnieniem przyczynowym: „Podać przyczynowe wyjaśnienie jakiegoś wydarzenia to tyle, co wydedukować owo wydarzenie posługując się jako przesłankami dedukcji jednym lub więcej prawem uniwersalnym oraz pewnymi zdaniami jednostkowymi — warunkami początkowymi.”⁵³ Formuła ta jest zresztą tylko powtórzeniem wcześniejszej formuły Milla, głoszącej, że zasada przyczynowości „to prawo, że każde zdarzenie jest określone przez prawo”.⁵⁴ Jeśli tak rozumie się wyjaśnienie przyczynowe, można oczywiście przyjąć, że zasada przyczyno-

⁵³ J. S. Mili, System logiki, przeł. Cz. Znamierowski, t. I, Warszawa 1962, s. 550.

⁵³ K. Popper, Logika odkrycia naukowego, przeł. U. Niklas, Warszawa 1977, s. 53—54.

^w J. S. Mili, System logiki, t. T, s. 504.

wości jest nieodłącznie związana z uprawianiem nauki. Wówczas można ją bowiem sformułować jako zasadę metodologiczną, która „mówi, iż nie wolno rezygnować z poszukiwania uniwersalnych prawd i koherentnych systemów teoretycznych ani też ustawać w próbach wyjaśniania przyczynowego wszelkiego rodzaju zdarzeń, jakie potrafimy opisać”*⁵. Oczywiście każdy naukowiec powinien kierować się tą zasadą w swych badaniach. Tak rozumiana zasada przyczynowości jest zatem koniecznym warunkiem wszelkiej działalności naukowej albo — inaczej rzecz wyrażając — „analitycznym następstwem nauki teoretycznej”. „Zasada przyczynowości — pisze Ernst Nagel, który jest autorem owego określenia — jako dyrektywa formułuje cel nauk teoretycznych, jakim jest osiągnięcie wyjaśnień deterministycznych, w podanym przez nas wyżej sensie słowa determinizm, zgodnie z którym, jeśli dany jest stan układu w pewnym momencie początkowym, to z teorii wynika logicznie jednoznaczny opis stanu układu dla dowolnego innego momentu.”⁵* Ujęta w'sposób tak ogólny zasada przyczynowości obejmuje swym zakresem także zależności statystyczne i wszelkie inne, które dają się wyrazić w ogólnych prawach; wszystkie te zależności są „przyczynowe” w szerokim sensie tego słowa.

Natomiast zwolennicy stanowiska drugiego utrzymują, że nie można zrezygnować ani z pojęcia przyczyny, ani ze „sprawczego” charakteru więzi przyczynowej i że nauka współczesna w istocie tego nie czyni. Wprawdzie z języka nauki zniknęły terminy związane z ideą przyczynowości, jednak ona sama nadal jest obecna w myśleniu naukowym. Z drugiej strony, gdyby więź przyczynowa była tylko stałym współwystępowaniem zjawisk, musielibyśmy uznać, że zawsze, gdy współwy-stępują ze sobą dwa zjawiska, jedno jest przyczyną drugiego. Jest to oczywista nieprawda, albowiem na

⁶⁵ K. Popper, Logika odkrycia naukowego, s. 53.

^Sfi E. Nagel, Struktura nauki, przeł. J. Giedymin, B. Rassal-ski, H. Eilstein, Warszawa 1961, s. 283. Podobne stanowisko zajęli między innymi: B. Russell w Humań Knowledge, New York 1984, s. 319; i A. Pap, Analytische Erkenntnistheorie, Wien 1955, s. 134—138.

37