CCF20091122012

waniu”¹. Również w wielu innych instytucjach współczesnych, w szkole, w urzędzie czy w łabryce wzmocnienia negatywne stały się dominującym środkiem sterowania zachowaniem.

Czasem można spotkać się z twierdzeniem, że w toku rozwoju społeczeństwa system karania jest wypierany przez inne bardziej humanitarne środki oddziaływania na człowieka. Nie widzę argumentów, które by pozwoliły przyjąć ten pogląd. Na podstawie analizy instytucji współczesnych można zaryzykować hipotezę, że nie tyle kary odgrywają stopniowo coraz mniejszą rolę, ile że zmieni a się ich repertuar i struktura. Stają się one coraz bardziej wyrafinowane i subtelne; co więcej, często są niewidoczne dla postronnego obserwatora. Na przykład jeszcze w czasach średniowiecza jak pisze Nietzsche — stosowano tak nieludzki system represji, jak chłostę, obcinanie ręki, kamieniowanie, łamanie kołem, wbijanie na pal, tratowanie końmi, łupanie ze skóry, gotowanie przestępcy w winie czy smarowanie osoby miodem i rzucanie jej na pastwę owadów. W obecnych czasach takie drakońskie środki są prawie całkowicie wyeliminowane w zachodniej cywilizacji. Zastąpiono je bardziej wyrafinowanymi karami, jak grzywny pieniężne, ograniczenie wolności osobistej, moralne poniżanie, uwłaczanie godności i inne. Pomysłowość ludzi w wytwarzaniu coraz to nowych systemów wzmocnień negatywnych jest godna uwagi.

Dlaczego we współczesnej cywilizacji system karania jest tak bardzo rozbudowany? Dlaczego wielu ludzi, którym nieobce są humanistyczne ideały, domaga się często stosowania coraz bardziej surowych i bezwzględnych środków przymusu? Nikt nie potrafi odpowiedzieć jednoznacznie na te pytania. Prawdopodobnie wielu pedagogów, urzędników i polityków wierzy w instrumentalną skuteczność wzmocnień negatywnych. Jeśli ktoś przekroczył dozwoloną szybkość jazdy, popełnił przestępstwo gospodarcze, nieefektywnie pracuje i uczy się, narkotyzuje się, nadużywa władzy czy nie przestrzega norm etycznych, to jedynie surowa kara może wyeliminować takie niespołeczne zachowania. Ludzie, których nie pokalała znajomość żadnej pracy naukowej na temat roli wzmocnień negatywnych w sterowaniu zachowaniem, wierzą dogmatycznie w przemożny wpływ kary w procesie wychowania człowieka. Nie jest wykluczone, że domaganie się surowych kar wynika często z nietolerancji czy pewnego rodzaju poczucia sprawiedliwości społecznej.

Niezaprzeczalną zasługą behawiorystycznych uczonych jest to, że podważyli oni mit o znaczeniu kary i rzucili nowe światło na role sterowania negatywnego w życiu społecznym.

2 Wbrew przekonaniu wielu ludzi i wbrew mądrości obiegowej rzetelne badania psychologiczne dość jednoznacznie wykazały, że skuteczność sterowania negatywnego jest znacznie mniejsza niż efektywność sterowania pozytywnego. Łatwiej jest modyfikować zachowanie za pomocą nagrody niż kąty. Uznanie społeczne, podziw czy wreszcie miłość wywierają większy wpływ na reakcje ludzkie niż nagana, przymus administracyjny czy nienawiść. Powiedział Skinner: „Różnica między nagrodą a karą polega nie tylko na tym, że kierunek wywoływanych przez nie zmian jest odmienny. Dziecko, ukarane surowo za niedozwolone zabawy seksualne, niekoniecznie musi przestać je kontynuować; pozbawienie wolności za napad nie zawsze powoduje, że przestępca rezygnuje z dokonywania dalszych wykroczeń”². Wzmocnienie negatywne, czyli szeroko rozumiana kara, z reguły nie eliminuje zachowań aspołecznych, tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres. Człowiek, który jest karany za przekroczenie szybkości, za niewypełnianie obowiązków służbowych czy za gwałcenie norm etycznych, przestaje zachowywać się aspołecznie w okresie, w którym istnieje zagrożenie otrzymania ponownego wzmocnienia negatywnego. Gdy zagrożenie to mija, zaczyna znów reagować w sposób niepożądany. Nauczycielom i socjotechnikom, urzędnikom i politykom, którzy nie opanowali elementarnych zasad obserwacji ludzkich zachowań, wydaje się, że stłumienie społecznych reakcji jest równoznaczne z ich całkowitą eliminacją. Przekonanie takie jest dalekie od prawdy.

45

1

Cz. Czapów, S. Jedlewski, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1971.

2

B. F. Skinner, Poza wolnością..., op. cit.