CCF20100503012

34 Charakterystyka morfologiczna i taksonomiczna porostów i wybranych grup roślin

3.2. Morfologia, zróżnicowanie taksonomiczne i warunki życia porostów i mszaków

3.2.1. Porosty

Przedstawiciele tej gromady (Lichenes) mają plechy składające się z dwóch komponentów. Jeden z nich należy do podkrólestwa roślin, drugi do podkrólestwa grzybów. W wyniku ich wzajemnego związku powstają samodzielne organizmy o charakterystycznych cechach morfologicznych i anatomicznych, swoistej fizjologii i ekologii. W Polsce występuje około 1500 gatunków porostów.

W skład plech porostowych wchodzą glony (najczęściej zielenice) lub sinice, a z grzybów głównie workowce tworzące związek zwany symbiozą mutuali-styczną. Porosty rozmnażają się wegetatywnie, przez tzw. soredia (urwistki) i izidia (wyrostki) zawierające strzępki grzyba i komórki glonu lub sinicy. Komponent grzybowy wytwarza także owocniki - otocznie i miseczki (apotecja). Apotecja u porostów mają rozmaite kształty i barwy. Czasami przybierają postać brunatnych, owalnych tarczek, jak u Lecą nora conizeoides, brązowych, wypukłych zakończeń rozgałęzień, jak u Cladonia rangiferina, czy czerwonych, brodawkowatych tworów, jak u Cladonia macilenta.

Wśród porostów wyróżnia się trzy główne formy morfologiczne.

Porosty skorupiaste - plechy o grubości od 0,1 do kilku milimetrów przylegają całą dolną powierzchnią do podłoża lub nawet w nie częściowo wrastają. Najczęściej występują na twardym podłożu (skały, kora drzew) i przypominają różnobarwne skorupki, plamy lub naloty. Powierzchnia plech może być gładka, popękana lub proszkowata, jak u Lecanora conizeoides (ryc. 10), którego szarozielonkawe naloty obserwować można na korze drzew, np. sosen w Puszczy Noteckiej.

Porosty listkowate - wykształcają plechy grzbietobrzusznie spłaszczone, w kształcie rozetek lub nieregularnych płatów. Przyczepione są do podłoża w kilku miejscach chwytnikami lub fałdami dolnej strony plechy. Występują na glebie, korze drzew i na podłożu skalnym. Przedstawiciel form listkowatych, Hypogymnia physodes (ryc. 11), ma szarozielonawe, rozetkowate plechy i jest naszym najpospolitszym epifitem. Rośnie na korze drzew liściastych i iglastych, niekiedy na próchniejącym drewnie.

Porosty krzaczkowate - mają stosunkowo duże plechy i dlatego najłatwiej je zauważyć. Przeważają wśród nich formy naziemne i epifityczne. Przytwierdzone są do podłoża w jednym punkcie plechy i mają postać wzniesionych trzoneczków (np. rodzaj Cladonia) lub form zwisających (porosty epifityczne). Trzoneczki przedstawicieli rodzaju Cladonia mają różne kształty. Mogą być rozgałęzione drzewkowato, jak np. Cladonia rangiferina (ryc. 12A) i C. mitis; mogą mieć też postać rożków, jak np. u Cladonia gracilis (ryc. 12B), czy kieliszków, np. u C. pyxida-ta (ryc. 12C). Trzoneczki porostów z rodzaju Cladonia są przeważnie obłe, z kanałem powietrznym w środku, natomiast krzaczkowato rozgałęziona, brązowa Cornicularia aculeata ma odcinki plechy wyraźnie tępo spłaszczone.

Porosty są organizmami pionierskimi. W dużej mierze nie są zależne od podłoża, na którym występują, ponieważ wodę z solami mineralnymi pobierają całą powierzchnią plech. Spotykamy je na skałach, korze drzew i na piaszczystych wydmach. Światłolubne: Cornicularia aculeata, Cladonia mitis, C. macilenta

Ryc. 10. Piecha skorupiasta Lecanora conizeoides (wg NOWAKA i TOBOLEWSKIEGO 1975) a - apotecjum

Ryc. 11. Piecha lislkowata Hypogymnia physodes (wg TOBOLEWSKIEGO 1972)

i C. pyxidata, wchodzą w sktad muraw psammofilnych. Towarzyszy im często Cladonia gracilis, gatunek eurytopowy pod względem wymagań świetlnych, spotykany również w najsuchszych borach sosnowych, gdzie rośnie wraz z cieniolubny-mi: Cladonia rangiferina, C. silvatica i C. impexa.

Porosty są wyjątkowo wrażliwe na zanieczyszczenie powietrza - bardzo szybko dochodzi u nich do degradacji chlorofilu pod wpływem C0₂ i S0₂. Tereny pozbawione porostów na obszarach dużych miast i ośrodków przemysłowych okre-