CCI00234

¹206 Jaka wiedza ma największą wartość?

ma rzeczy ważniejszych, na które ten czas mógłby być lepiej zużyty — to pytania, które, jeżeli w ogóle są stawiane, skłonni jesteśmy załatwić powierzchownie, odpowiednio do upodobań indywidualnych. Prawdą jest także, że tu i ówdzie odżywa stary spór Jjlotyczący wartości wykształcenia klasycznego.¹ Ten spór jednak jest prowadzony w sposób przypadkowy, bez oparcia o jakieś ustalone kryterium, a kwestia sporna jest drobna w porównaniu z kwestią ogólną, której część stanowi. Przypuszczenie, że decyzja o tym, czy wychowanie matematyczne, czy klasyczne jest lepsze, winna opierać się na własnej karierze życiowej, jest tym samym, co przypuszczenie, że cala dietetyka winna polegać na ustaleniu, czy chleb jest bardziej pożywny ód ziemniaków. [...]

W tym celu potrzebna jest przede wszystkim miara wartości. Na szczęście nie może być sporu co do prawdziwej miary wartości, jeżeli chodzi o rozumienie powszechne. Każdy broniący znaczenia pewnego określonego kierunku wiadomości wskazuje na jego związek z jakąś częścią życia. W odpowiedzi na pytanie: Jaką to przyniesie korzyść? — matematyk, lingwista, przyrodnik czy filozof wyjaśnia sposób, w jaki jego nauka wpływa korzystnie na działania, chroni przed złem, zapewnia dobro, prowadzi do szczęścia. Uważamy, że nauczyciel udowodnił swoją tezę, skoro wykazał, jak wielką pomocą przy prowadzeniu interesów, przy osiąganiu utrzymania i wygodnego życia jest umiejętność pisania. A jeżeli zbieracz przedmiotów (np. numizmatyk) nie może jasno dowieść cennych rezultatów, jakie przedmioty te mogą spowodować dla dobrobytu ludzkiego, to musi on przyznać, że są one stosunkowo malej wartości. Wszystko więc opiera się na tym decydującym dowodzie — bezpośrednio lub przez wnioskowanie.

Jak żyć? — oto zasadnicze pytanie. Nie tylko ,jak żyć” w materialnym znaczeniu tego słowa, ale także w znaczeniu najszerszym. Problem ogólny, który mieści w sobie wszystkie problemy specjalne, polega na właściwej regule postępowania we wszystkich kierunkach przy wszystkich okolicznościach. Jak traktować ciało, a jak umysł, jak prowadzić nasze sprawy, jak wychowywać rodzinę, jak zachowywać się jako obywatel, jak korzystać z tych źródeł szczęśliwości, które natura dostarcza, jak zużytkować wszystkie nasze zdolności ku największej korzyści naszej i innych, jak w ogóle żyć w pełni? A skoro to stanowi wielką rzecz, której musimy się nauczyć, przeto konsekwentne wychowanie, które to wpaja, stanowi również wielką rzecz. Przygotowanie nas do pełnego życia stanowi funkcję należytego wychowania, (jedynym rozsądnym sposobem oceny procesu wychowawczego jest ocena, w jakim stopniu realizuje on tę funkcję. [...]

Naszym pierwszym krokiem musi być oczywiście klasyfikacja zasadniczych rodzajów działalności, które wypełniają życie człowieka w kolejności ich znaczenia. Mogą być one ułożone w następujący szereg naturalny:

1.    czynności, które bezpośrednio zmierzajądo samozachowania;

2.    czynności, które przez zapewnienie niezbędnych środków do życia pośred-

' Spór ten właśnie w okresie pisania książki Spencera o wychowaniu nabrał niezwykłej żywotności w związku z postępem nauk przyrodniczych i burzliwym rozwojem techniki. Cała rozprawa Spencera Jaki7 wiedza ma największą wartości poświęcona jest próbie rozstrzygnięcia tego sporu na korzyść nauk realnych.

nio zmierzają do samozachowania;

3.    czynności, które mają na celu wychowanie i wykształcenie potomstwa;

4.    czynności związane z utrzymaniem należytych stosunków społecznych i politycznych;

5.    różnorodne czynności, które wypełniają wolne chwile życia i poświęcone są zaspokojeniu naszych upodobań i uczuć.

Nie potrzeba długich rozważań, ażeby wykazać, że porządek ten mniej więcej odpowiada normalnej kolejności podporządkowania. Działania i środki ostrożności, poprzez które w każdej chwili zapewniamy bezpieczeństwo osobiste, muszą w sposób wyraźny mieć pierwszeństwo przed innymi. Gdyby człowiek jako dziecko nie znał otaczających go przedmiotów i zdarzeń albo też nie wiedział, jak wśród nich poruszać się, to prawie na pewno straciłby życie za pierwszym swym wyjściem na ulicę, bez względu na zakres wiedzy, jaki by miał w innych dziedzinach. A ponieważ całkowita ignorancja w innych dziedzinach byłaby mniej bezpośrednio zgubna, jak całkowita ignorancja w tej dziedzinie, przeto musimy uznać, że wdedza prowadząca bezpośrednio do samozachowania ma znaczenie pierwszorzędne.

Nikt nie będzie kwestionował, że zaraz po bezpośrednim samozachowaniu następuje pośrednie samozachowanie, które polega na zdobyciu środków utrzymania. Gospodarcze funkcje człowieka muszą być brane pod uwagę przed jego funkcjami rodzicielskimi, co wynika oczywiście z faktu, że — mówiąc ogólnikowo — wykonywanie funkcji rodzicielskich staje się możliwe dopiero po uprzednim wykonaniu funkcji gospodarczych. A ponieważ dążenie do samozachowania z konieczności poprzedza dążenie do zachowania potomstwa, przeto wiedza potrzebna do samo-zachow'ania pośredniego ma większą wagę aniżeli wiedza potrzebna do zachowa-nia rodziny i jest drugą co do znaczenia, a ustępuje tylko wiedzy potrzebnej do samozachowania bezpośredniego.

Ponieważ rodzina występuje przed państwem w kolejności czasu — bo płodzenie dzieci jest możliwe przed powstaniem państwa lub po jego upadku, podczas gdy — odwrotnie — istnienie państwa uzależnione jest od płodzenia dzieci, przeto wynika stąd, że obowiązki rodzicielskie wymagają baczniejszej uwagi aniżeli obowiązki obywatelskie. Albo — żeby użyć dalszego argumentu — skoro dobro społeczeństwa zależy ostatecznie od natury obywateli i skoro natura obywateli da się najłatwiej kształtować przez wczesne wychowanie, to musimy wnioskować, że pomyślność rodziny leży u podstawy pomyślności społeczeństwa. Stąd wiedza bezpośrednio prowadząca do pierwszej musi mieć pierwszeństwo przed wiedzą prowadzącą bezpośrednio do ostatniej.

Te różne formy zajęć przyjemnych (muzyka, poezja, malarstwo), które wypełniają czas wolny od zajęć poważniejszych, suponująoczywiście poprzednie istnienie społeczeństwa. Nie tylko ich poważniejszy rozwój jest niemożliwy bez organizacji społecznej już ustalonej, ale sam ich przedmiot polega w znacznej części na społecznych uczuciach i sympatiach. Społeczeństwo nie tylko dostarcza warunków dla ich rozwoju, ale także myśli i uczuć, które sztuki te usiłują wyrazić. Ta przeto część postępowania ludzkiego, która tworzy dobrego obywatela, ma większą wagę aniżeli ta, która rozwija talenty lub kształci smak estetyczny. A więc