CCI00236

210 Jaka wiedza ma największą wartość?

tod dostosowanych do natury tych towarów; zależy od odpowiedniej znajomości ich właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych, czyli zależy od wiedzy. Tym rodzajem wiedzy, przeważnie ignorowanym w naszych programach szkolnych, jest wic.dza stanowiąca podstawę należytego przebiegu procesów, które uczyniły mosliwym życie cywilizowane. Jakkolwiek prawda ta jest niezaprzeczalna, to jednak, jak się zdaje, nie ma żywej świadomości tego; łatwa dostępność czyni ją niedostrzeżoną. Ażeby dać należytą wagę naszemu twierdzeniu, musimy uprzytomnić tę prawdę przez pobieżny przegląd faktów. [...]

W ten sposób dla wszystkich osób zajętych w produkcji, wymianie lub rozdziale towarów znajomość nauki w niektórych jej działach ma znaczenie zasadnicze. Każdy człowiek, który jest w sposób bliższy lub dalszy związany z jakąkolwiek formą gospodarstwa (a niewielu jest innych), ma w jakiś sposób do czynienia /. matematycznymi, fizycznymi i chemicznymi właściwościami rzeczy, ma może bezpośredni związek z biologią, a na pewno ma związek z socjologią. Czy ma on, czy nie ma powodzenia w tym pośrednim samozachowaniu, które nazywamy dobrym utrzymaniem, zależy w znacznej mierze od jego wiedzy w jednej lub większej ilości tych nauk: może nie wiedzy racjonalnej, ale zawsze jakiejś wiedzy, choćby doświadczalnej. Bo to, co nazywamy umiejętnością prowadzenia interesów. w rzeczywistości mieści w sobie znajomość nauki w tym zawartej, aczkolwiek może nie pod nazwą nauki. Dlatego studia naukowe mają wielkie znaczenie, ponieważ przygotowują do tego wszystkiego, a przy tym wiedza racjonalna ma ogromną przewagę nad wiedzą doświadczalną. Co więcej, kultura naukowa jest nie tylko potrzebna każdemu, kto chce zrozumieć rzeczy i procesy, którymi się zajmuje jako producent i rozdzielca, ale często ma także znaczenie dla zrozumienia różnych innych rzeczy i procesów. W obecnym wieku przedsiębiorstw akcyjnych prawie każdy człowiek powyżej robotnika jest, jako kapitalista, zainteresowany w jakimś innym przedsięwzięciu poza swoim własnym i w ten sposób jego zysk lub strata zależy od jego znajomości nauk związanych z tym przedsięwzięciem⁵. Tutaj jest kopalnia, przy upadku której wielu akcjonariuszy zostało zrujnowanych, ponieważ nie wiedzieli, że pewne skamieniałości należą do starego czerwonego kamienia piaskowego, pod którym nie można znaleźć węgla. Czyniono liczne próby konstrukcji maszyn elektromagnetycznych w nadziei, że zastąpią one maszynę parową gdyby ci, co dostarczali pieniądze, rozumieli powszechne prawo korelacji i równowagi sil, to mieliby lepsze konto u swoich bankierów. Codziennie zachęca się ludzi do udzielania pomocy w wynalazkach, których bezużyteczność mógłby wykazać początkujący naukowiec. Niewiele jest miejscowości, które by nie miały swojej historii fortun zmarnowanych na pomysły nierealne. [...]

Przechodzimy teraz do trzeciego wielkiego działu działalności ludzkiej, działu, do którego nie poczyniono żadnych przygotowań. Gdyby jakimś dziwnym trafem nie pozostało po nas dla odległej przyszłości żadnego śladu prócz stosu książek szkolnych i pewnych tematów egzaminacyjnych, to możemy sobie wyobrazić, jak

^s System pedagogiczny Spencera wynika z całej jego filozofii społecznej, stąd też szkoła, o której mówi, jest przeznaczona nie dla arystokracji czy też dla ludu (por. poglądy Pcslalozzicgo czy Die-sicrwcga bądź Tołstoja) — lecz dla bogatego mieszczaństwa - przyp. red.

21 1

H. Spencer

zakłopotany byłby przyszły badacz starożytności, nie znajdując w nich żadnego śladu wskazującego na to, że uczący się mieli być w przyszłości rodzicami. Możemy przypuszczać, iż będzie on tak rozumował: ”To pewnie jest program nauk dla bezżennych. Zauważam tu dokładne przygotowanie do wielu rzeczy, szczególnie do czytania książek w językach wygasłych narodów lub współistniejących (z czego wynika jasno, że len naród nie przywiązywał wielkiej wagi do czytania w swoim języku); ale nie znajduję żadnej wzmianki w sprawie wychowania dzieci. Oni przecież nie mogli być tak niedorzeczni, żeby pomijać kształcenie w tej najbardziej odpowiedzialnej dziedzinie. Jest przeto oczywiste, że był to program studiów szkolnych dla jednego z ich klasztorów.”

Czyż nie jest rzeczywiście zadziwiające, że —jakkolwiek od sposobu wychowania zależy życie lub śmierć oraz zdrowie moralne lub upadek naszego potomstwa — nikt nie skierował nigdy żadnego pouczającego słowa o zagadnieniach wychowawczych do tych, którzy wkrótce stać się mają rodzicami? Czyż nie jest okropne powierzanie losu nowej generacji przypadkowi nieracjonalnego zwyczaju, nastroju, wyobraźni w połączeniu z sugestiami ograniczonych maniek i radami przesądnych babek? Gdyby kupiec zaczął handel bez jakiejkolwiek znajomości arytmetyki i buchalterii, okrzyczelibyśmy go wariatem i przewidywalibyśmy skutki katastrofalne. Albo gdyby ktoś bez studiowania anatomii wystąpił jako chirurg, dziwilibyśmy się jego odwadze i współczulibyśmy jego pacjentom. Gdy jednak rodzice przystępują do trudnego zadania wychowania dzieci, jakkolwiek nigdy nie myśleli o zasadach fizycznych, moralnych i umysłowych, którymi winni się kierować, to nie dziwi to ani ich samych, ani nie wzbudza litości dla ich ofiar. [...]

Widzimy w ten sposób, że dla regulowania trzeciego wielkiego działu działalności ludzkiej konieczna jest wiedza o prawach życia. Pewna znajomość pierwszych zasad fizjologii i podstawowych praw psychologii jest niezbędna dla należytego wychowania dzieci. Nie wątpimy, że wielu będzie to czytało z uśmieszkiem. Wyda im się absurdalne żądanie, ażeby rodzice z reguły uczyli się przedmiotów tak trudnych. Gdybyśmy żądali, ażeby wszyscy rodzice posiadali wyczerpującą wiedzę z zakresu wychowania, to absurdalność tego byłaby istotnie jasna. Ale nie czynimy tego. Wystarczy jedynie znajomość zasad ogólnych, poparta takimi przykładami, które są konieczne do ich zrozumienia. Tego można nauczyć łatwo, jeżeli nie sposobem rozumowym, to przynajmniej dogmatycznym. W każdym razie następujące fakty nie ulegają wątpliwości:

•    że fizyczny i umysłowy rozwój dziecka podlega pewnym prawom;

•    że gdyby rodzice nie stosowali się w pewnym stopniu do tych praw, to śmierć byłaby nieunikniona;

•    że jeżeli nie stosują się do nich w znacznym stopniu, to muszą stąd wyniknąć poważne braki fizyczne i umysłowe i gdy tylko do nich się zastosują, może nastąpić doskonała dojrzałość ciała i umysłu.

Osądźmy przeto, czy wszyscy ci, którzy mogą pewnego dnia zostać rodzicami, nie powinni gorliwie starać się o poznanie tych praw.

Od obowiązków rodzicielskich przejdźmy obecnie do obowiązków obywatelskich. Musimy tutaj zbadać, jaka wiedza czyni człowieka zdolnym do wywiązy-