CIMG4122

powolne”, ale i wirusy dobrze znane jako czynniki etiologiczne powszechnie występujących ostrych chorób zakaźnych. Nie oznacza to jednak, że zostały ustalone już i poznane wirusowe przyczyny wszystkich chorób, określanych jako „powolne”, jak również, że poznane lub prawdopodobne wirusy etiologiczne są jedynymi przyczynami wywołującymi te choroby.

Ponadto niektóre przewlekłe choroby, jak stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex - SM) i toczeń rumieniowaty układowy (systemus lupus erythemato-suś), mogą mieć analogiczny czynnik lub czynniki etiologiczne.

Natomiast nie uważa się, aby za „powolne” zakażenia uznać takie, w których może wystąpić nawet bardzo długi okres inkubacji, lecz w których sam przebieg choroby charakteryzują ostre objawy kliniczne, jak w wirusowym zapaleniu wątroby typu B i wściekliźnie. Oczywiście ostateczne ustalenie zarówno czynników etiologicznych, jak i mechanizmów rozwoju zakażeń „powolnych” może dostarczyć nowych rozstrzygających danych.

Do pierwszej z wyżej wymienionych dwóch grup należy przede wszystkim zaliczyć podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE — subacute sclerosing panencephalitis). Jest to choroba ośrodkowego układu nerwowego, której badania, a zwłaszcza prace serologiczne i nad strukturą wirusa odry, dostarczyły jednoznacznych informacji, wskazujących na etiologiczny udział wirusa odry. Ponadto wykazano, że jest wysoce prawdopodobna tzw. teoria podwójnego zakażenia, być może związana również z immunosupresyjną aktywnością wirusa odry (p. też rozdz. nt. upośledzenia odporności). Zakłada ona udział dwóch zakażeń, w tym różnymi wirusami, prawdopodobnie paramyksowirusa-mi, ale również wirusem odry. Badania w kraju, obejmujące potwierdzenia kliniczne, etiologiczne oznaczenia wirusologiczne, a także seroepidemiologiczne (ryc. 21), wskazują na taką możliwość. Przemawia za tym stwierdzony związek pomiędzy przebyciem odry a zachorowaniem na SSPE, dynamika stężeń IgG

«    i

»,«-►

i    Zdążanie Reinfekcja

wirusem    wirusem    SSPE

odry    odry

Rokuodzin

A -1974-1975    1978    1983-1985

B-1977-1978    1984    1988

Ryc. 21. Zakażenie wirusem odry we wczesnym dzieciństwie jako źródło deTektywnego wirusa uczynnionego reinfekcją wirusem aktywnym (wg: W. Gut, 1994).

w płynie mózgowo-rdzeniowym, wreszcie relacje i dynamika stężeń przeciwciał stwierdzanych w surowicy i płynie mózgowo-rdzeniowym. Z mózgów izolowano wirusa analogicznego do wirusa odry. Początkowe sugestie, wskazujące na pewne różnice strukturalne w porównaniu z typowym wirusem odry, nie znalazły potwierdzenia w późniejszych badaniach kwasów nukleinowych oraz glikoprotein, wykazując jedynie powszechnie występujące zróżnicowanie szczepowe.

Immunofluorescencyjnie uzyskuje się potwiedzenie wirusologiczne, badając skrawki mózgu od chorych zmarłych na podostre stwardniające zapalenie mózgu. Stwierdza się w nich obecność antygenu powierzchniowego wirusa odry. Ponadto u chorych, u których wykonano oznaczenia serologiczne, stwierdza się wyżej wymienione duże stężenie przeciwciał dla wirusa odry w surowicy i płynie mózgowo-rdzeniowym. Obecność tych przeciwciał w płynie mózgowo-rdzeniowym i w tkance mózgowej ma właśnie bezpośrednie znaczenie diagnostyczne. Jest istotne, że w przypadku SSPE wszystkie przeciwciała obecne w płynie mózgowo-rdzeniowym lub w tkance mózgowej to oligoklonal-ne globuliny przeciwodrowe. Podostre stwardniejące zapalenie mózgu jest więc następstwem zakażenia wirusem odry (chociaż udział innych wirusów bywa również rozważany). Pozostaje również sprawą otwartą ewentualny udział etiologiczny atenuowanych szczepów wirusa odry; być może we wspomnianym układzie dwukrotnego (a może i wielokrotnego) zakażenia.

Obecność o szczególnie wysokich mianach przeciwciał w surowicy, a także obecność w płynie mózgowo-rdzeniowym zarówno w klasie IgG, jak i IgM, w wielu przypadkach zwiększa się w czasie rozwoju choroby. W wycinkach mózgu obecne są w komórkach wewnątrzjądrowe i wewnątrzcytoplazmatyczne wtręty strukturalne analogiczne jak w zakażeniach wirusem odry. IF testy, jak wspomniano wyżej, wykazują reakcję dodatnią przy użyciu surowicy dla wirusa odry. Zbliżony wirus został izolowany z mózgów fretek i noworodków mysich metodą współhodowli (cocultuvation) tkanki z zaatakowanego mózgu z komórkami replikującymi wirusa odry, a mianowicie nerki afrykańskiej małpy zielonej i linii HeLa. RN A wirusa podostrego stwardniającego zapalenia mózgu zawiera analogiczną sekwencję nukleotydów, jak wirus odry, choć stwierdzono ok. 10% dodatkowych sekwencji, które być może są następstwem rekombinacji z RNA innego wirusa. Udział wirusa odry potwierdzają także wyniki czynnej immunoprofilaktyki przeciwko odrze. Dała ona (w krajach o prawidłowo realizowanym programie szczepień) zarówno radykalne zmniejszenie zachorowań na odrę, jak i po upływie kilku lat zmniejszenie zachorowań na podostre stwardniające zapalenie mózgu. Dotyczy to również Polski, aczkolwiek zaniedbania szczepień przeciwko odrze w niektórych regionach ujawniają się właśnie mniejszym postępem w zwalczaniu SSPE (ryc. 22).

Podostre stwardniające zapalenie mózgu jest ciężką chorobą dzieci i młodzieży o dym rokowaniu, z postępującymi zmianami degeneracyjnymi, powodującymi motoryczne i psychiczne zaburzenia, kloniczne skurcze mięśniowe, zaburzenia rytmu elektroencefalograficznego. W mózgu stwierdza się degenerację kory, szczególnie istoty białej. Charakterystyczne są wtręty wewnątrzjądrowe i cytoplazmatyczne, okołonaczyniowe nacieki komórek plazmatycz-nych i limfocytów, uszkodzenie komórek nerwowych, hipertrofia astrocytów, proliferacja mikrogleju i demielinizaga.

109