CIMG4159

Istnieje zrozumiała fascynacja nowymi kierunkami, uzasadniona osiągnięciami w tworzeniu szczepionek przeciw wirusom, w przypadku których zawiodły dotychczasowe metody. Nagromadzenie ogromnej liczby faktów, dotyczących istniejących już i sprawdzonych szczepionek, nie pozwala pominąć dotychczasowych kierunków badań, zwłaszcza że nie ma pewności, czy nowe technologie potrafią zastąpić wszystkie już istniejące i stale doskonalone dotychczasowe opracowania, tym samym uniknąć podejmowania zbędnego ryzyka związanego ze stosowaniem nowych preparatów.

W związku z tym w rozdziale uwzględniono wszystkie główne kierunki badań dotyczących ww. kategorii preparatów wirusowych stosowanych (lub przewidywanych) do czynnego uodpamiania, zwłaszcza że kierunki te wzajemnie się uzupełniają i wykorzystują uzyskane wyniki.

Przed ich omówieniem należy jednak wspomnieć o inicjatywie Światowej Organizacji Zdrowia, podjętej w 1984 r., która na przełomie lat 1988/1989 przyniosła określone wyniki, lecz plany te uległy radykalnej korekcie merytorycznej, gdyż pierwotne okazały się nierealne i wymagają niezbędnych poprawek. Dotyczyła ona także różnych zakażeń wirusowych.

Otóż program ŚOZ ujął priorytetowo sześć dziedzin: ostre zakażenia wirusowe układu oddechowego, występujące głównie w wieku dziecięcym, gruźlicę, za karania wirusami Dengue i japońskiego zapalenia mózgu, choroby wywoływane bakteriami otoczkowymi (N. meningitidis, S. pneumoniae, H. influenzae), wirusowe hepatitis. wywoływane wirusem typu A i typu nie-A i nie-B, oraz poliomyelitis. Przesłanki dotyczące wymienionych zakażeń wirusowych są rozmaite. W przypadku zakażeń układu oddechowego u dzieci wirusy RS i para-influenzy (głównie typu 3) stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania, będąc przyczyną dużej zapadalności i śmiertelności w skali światowej. Ocenia się, że w tej skali ciężkie stany (bronchitis, pneumonia) są właśnie związane (głównie u niemowląt) z tymi wirusami. Potwierdziły to również dla Polski badania polskich autorów.

W przypadku tych wirusów poznanie genomów, zidentyfikowanie immunologiczne czynnych epitopów, rozpoznanie roli komórkowych mechanizmów odpornościowych, możliwości otrzymania rekombinantów (np. wirus krowi an-Iri, wirus RS) otworzyły nowe perspektywy, które mają szanse w najbliższych latach zaowocować opracowaniem skutecznej szczepionki. Ten ostatni aspekt jest szczególnie istotny w świetle niepowodzeń z inaktywowaną szczepionką RS (lata sześćdziesiąte); naturalne nad każenia poszczepienne wywołały bowiem szczególnie ciężki przebieg kliniczny ze zwiększoną śmiertelnością (mechanizm nie został wyjaśniony; przypuszczalnie uczestniczyły tu również immunoglo-buliny klasy E).

Wirusy Dengue i japońskiego zapalenia mózgu występują na określonych terenach endemicznych (p. odpowiednie rozdz. w części szczegółowej książki). Najistotniejszym problemem merytorycznym są komplikacje typu krwotocznego (haemorrhagic fever) i zespół wstrząsowy (shock syndrome) przy nad-każeniu heterologicznym typem Dengue. Nowe technologie być może dadzą wiełoważną pod jednostkową szczepionkę, stwarzającą szansę eliminacji takiej możliwości.

Szerokie rozprzestrzenienie zakażeń typem A wirusa hepatitis (do 20% zachorowań w krajach rozwiniętych i więcej na innych terenach) - to przesłan-

ka epidemiologiczna. Natomiast rozeznanie w sekwencji nukleotydów, genetycznego uwarunkowania determinant atenuacji oraz epitopów czynnych immunologicznie, otrzymanie chimer wirusa wirusowego zapalenia wątroby A - poliowirusa — to istotne osiągnięcia uzyskane już z początkiem drugiej połowy lat osiemdziesiątych, a które stwarzają szanse powodzenia immuno-profilaktyki czynnej i w tym zakresie.

Przesłanki dla zaangażowania międzynarodowego wysiłku w zakresie potio-myelitis wynikają z ogromnego powodzenia szczepień przeciwko ospie. Ambitne założenia ŚOZ przyjmowały eradykację poliomyelitis do 2000 r. Wymagało to jednak rozwiązania wielu problemów zarówno naukowych, jak i społecznych oraz ekonomicznych. Spośród nich za najistotniejsze uważa się następujące: powszechnie znane występowanie rewersji szczepów atenuowanych do szczepów o dużej neurowirulencji, występowanie niedostatecznej odporności po-szczepiennej, chociaż na ograniczoną skalę, brak dostatecznej trwałości szczepionek w warunkach tropikalnych, interferencja między typami oraz z innymi enterowirusami itd.

Aby zapobiec utracie aktywności szczepionek, wprowadza się ostatnio testy kontrolne, pozwalające na rejestrację niekorzystnych odchyleń temperaturowych warunków przechowywania (w tym transportu). Zmiany barwy czujnika (the vaccine vial monitor) są wypadkową temperatury i czasu przechowywania szczepionki. Znając stabilność szczepionki, można wnioskować o możliwym stopniu niekorzystnych następstw w jej potencjale uodpamiającym. Problem jest szczególnie istotny w krajach, gdzie zarówno naturalne warunki klimatyczne, jak i przyczyny ekonomiczne mogą być przyczyną zakłóceń „łańcucha chłodniczego” (cold chain) niezbędnego do prawidłowego przechowywania szczepionek.

W zakresie zakażeń wirusowych zwalczanie ich wiąże się z dużym zaangażowaniem w skali światowej — jest to kolejna wielka inicjatywa ŚOZ, oprócz pomyślnie zrealizowanej eradykacji ospy oraz międzynarodowego programu walki z AIDS. Wspomniana powyżej korekta poczynań dla regionu europejskiego (propozycje z lat 1992-1993) przewiduje do roku 2000 eradykację poliomyelitis wywołanego „dzikim” wirusem poliomyelitis, zgonów z powodu ostrego zachorowania na odrę, zmniejszenie zapadalności na odrę i nagminne zapalenie ślinianek przyusznych w poszczególnych krajach poniżej 1 na 100000, zespołu różyczki wrodzonej i różyczki kobiet ciężarnych (potwierdzone laboratoryjnie). Analogiczne zamiary dotyczą zakażeń bakteryjnych: tężec noworodków, błonica, krztusiec. Jest to istotne zmniejszenie zamiarów i przewidywań w porównaniu z pierwotnymi założeniami.

IMMUNOLOGICZNE PRZESŁANKI STOSOWANIA SZCZEPIONEK

Problematyka wirusologiczna i immunologiczna szczepionek to rozległe dziedziny badań związanych ze zróżnicowaną budową i właściwościami wirusów, patologią zakażeń i mechanizmami odpornościowymi organizmu. Nawiązują do nich inne rozdziały tego podręcznika. Wydaje się jednak celowe w tym miejscu, przynajmniej syntetycznie, ująć podstawowe immunologiczne prze-

183