DSC00459 (2)

Rozdział 8

wierzchni zdania za pomocą różnych przypadków: Jan (agens [czyli wykonawca czynności]=mianownik) śpi (predykat)); Jan (agens = mianownik) daje (predykat) Zosi (patieos [czyli odbiorca czynności] = celownik) książkę (obiekt = biernik). O teorii ról tematycznych mówiliśmy już niejednokrotnie w tej pracy, wymieniając jeszcze takie role, jak instrument, czas, miejsce, agens ożywiony i nieożywiony itp.

Otóż teoria ról tematycznych ma też związek z główną podtcorią, a mianowicie z teorią X'. Dwa pojęcia są tu szczególnie istotne - zasada projekcji oraz uniwersalna struktura każdej frazy.

Zasada projekcji łączy leksykon ze strukturami frazowymi w tym sensie, że wiąże różne aspekty znaczenia wyrazów z regułami subkategoryzacji w obrębie tych struktur, czyli z układem ich wewnętrznych relacji. A te aspekty znaczenia to nic innego, jak różne role tematyczne zajmowane przez dany wyraz w zdaniu. Jak pamiętamy, w leksykonie każdy jego węzeł zawiera poza reprezentacją fonolo-giczną i reprezentacją znaczeniową oraz kategoryzacją syn taktyczną (np. czasownik) także owe role tematyczne (np. czasownikowi „rozwiązywać” musi towarzyszyć jako podmiot agens ożywiony, a jako dopełnienie bliższe przedmiot mający cechę „problcmowości").

Uniwersalna struktura frazowa wteoriiX’ za swą podstawę ma dowolną kategorię syntaktyczną (rzeczownik, przymiotnik, czasownik, przyimek itp.). Każde X jest zleksykalizowanym elementem z leksykonu i stanowi punkt wyjścia do zastosowania zasady projekcji na poziomie pośrednim, tj. X' można rozłożyć na X + dopełnienie, jakim może być inna fraza lub inne zdanie, oraz dodać doń element specyfikujący, np. rodzajnik. (Więcej szczegółów na temat teorii X’ patrz Chomsky, 1975, a wjęzyku polskim: Bobrowski, 1988; Stalmaszczyk, 1991).

Chciałabym jeszcze zwrócić uwagę na fakt usunięcia w programie minimali-stycznym Chomsky'ego pojęcia struktury głębokiej i powierzchniowej. W moim przekonaniu potrzebna jest zasada uniwersalnej struktury głębokiej, w której zaznaczona byłaby sama operacja, np. negacji, a jej realizacja w strukturze powierzchniowej, specyficznej dla każdego języka, przybierałaby różne formy. Można też użyć określenia, że w uniwersalnej strukturze głębokiej wszelkie zasady są nicna-cechowane. Parametry ich realizacji w poszczególnych językach mogą też takimi pozostać (jak realizacja negacji wjęzyku polskim) lub zostać nacechowane (jak w angielskim, gdzie potrzebna jest dodatkowa reguła do-suppori). Z kolei tzw. reguła zerowego podmiotu w niektórych językach fleksyjnych, także w polskim, np. Idę (zamiast Ja idę) lub Idzie (zamiast On idzie), musi odnosić się do owego podmiotu istniejącego w strukturze głębokiej. Wiąże się to z charakterystyką wejścia leksykalnego Iść, które wymaga ożywionego agensa. Z tego wynika, że Idę jest nacechowaną formą; wywodzi się z nienacechowanej reguły, ustalającej podstawowe role tematyczne.

8.5. INNE MODELE UG

Przedstawione dotychczas ujęcie UG jest mentalistyczne, natywistycznc i modułowe, traktuje ono UG jako jcdnąz kompetencji umysłu, różną od innych kompetencji poznawczych i nicsprowadzalną do nich, zaprogramowaną genetycznie w gatunku Homo sapiens; jej funkcjonowanie da się opisać w kategoriach modułowości umysłu. Większość teoretyków tezę o istnieniu UG w zasadzie przyjmuje, choć mogą się oni różnić w szczegółowych koncepcjach. Krytyka teorii Chomsky'ego dotyczy na ogół specyficzności i modułowości języka w jego koncepcji UG.

Przez specyficzność rozumiem tu niezależne od wszelkich innych zdolności ludzkich powstanie i funkcjonowanie zdolności językowej. Nie znaczy to oczywiście, że nie ma żadnych powiązań, żadnej komunikacji między tymi różnymi zdolnościami. Idzie o to, że rozwój jednej nie jest uwarunkowany rozwojem drugiej, np. rozwój języka rozwojem inteligencji. Jak już była o tym mowa, dzieci z zespołem Williamsa, których iloraz inteligencji nie przekracza 50, posługują się bardzo rozbudowanym w formie wyrazu językiem. Dzieci ze specyficznym deficytem rozwoju językowego (SLI) mówią w sposób nieskładny, posługując się bardzo ograniczonymi środkami językowymi, choć zwykle mają normalny IQ.

Niemniej jednak ciągle żywe są poglądy, że kompetencja językowa stanowi jedynie składnik ogólnej kompetencji poznawczej, że myśl jest tożsama z językiem, że aby opanować język, wystarczy ogólna zdolność do rozwiązywania problemów. Takie poglądy głoszą np. teoretycy (filozofowie, psychologowie, językoznawcy), których prace zawiera tom pt. Language and lhoughl (1998) pod redakcją Petera Carruthersa i Jill Boucher. Określają oni swoje stanowisko jako kognitywistyczne. Ich argumentom przyjrzymy się bliżej w rozdziale 12. o relacji między językiem a poznaniem. Podobnie niektórzy teoretycy rozwoju języka u małego dziecka akcentują poznawcze źródła tego rozwoju (Brian Mac--Whinney, Elizabeth Bates, Jean Piaget).

Modułowość kompetencji językowej jest ściśle związana z jej specyficznością. Mówiliśmy o tym już niejednokrotnie. Problem w gruncie rzeczy sprowadza się do tego, jakie i ile modułów związanych z językiem da się wyodrębnić. W świetle najnowszych analiz zbyt uproszczone wydaje się stanowisko Jeny'ego Fodora (1983), któiy traktował wszystkie moduły jako dziedzinowo-specyficznc, paralclnic względem siebie usytuowane i nawzajem niepizenikliwe informacyjnie - każdy z jednym wyjściem do ogólnego procesora infomiacji. Tam dopiero wszelkie syntezy mogą być dokonywane. Ray Jackcndoff (1997,2002) postuluje całą hierarchię takich modułów związanych bezpośrednio lub pośrednio z językiem, i to dwa ich rodzaje. Tę swoją architekturę umysłu nazywa modułowościąupośrednioną składającą się zarówno z modułów czysto funkcjonalnych (w rozumieniu Fodora), jak i służących pośredniczeniu w przetwarzaniu informacji między tymi podstawowymi składnikami języka.

Moduły czysto funkcjonalne wiążą się z trzema głównymi składnikami języka - syntaktycznym, fonologicznym i semantycznym - a pośredniczące stanowią 111