DSC00464 (17)

sarki, zarzucali jej brak inwencji. Zjawisko to było jednak takie świadectwem upartego wysiłku Orzeszkowej, nieustannie pracującej nad rozwojem swego warsztatu pisarskiego, nieustannie „poprawiającej” każde ujęcie artystyczne wcześniejszych utworów.

II

Rozważania Orzeszkowej w roku debiutu określały już zasadnicze cechy układu fabuły jej wczesnych powieści. „Życie . człowieka to treść do powieści” — brzmiały pierwsze sława opowiadania Początek powieści. Nie była to jednak zapowzpiź szerokiej epickiej konstrukcji, obejmującej całość ludzkiej! życia, uwypuklającej przemienny rytm zarówno dramatycznyS spięć występujących w przełomowych momentach losu bohalggB jak i rozlewnego, spokojnego toku jego powszedniego bySjsjjŁ. \ŃIe trwanie i nie przepływ człowieczego czasu ukazać ctfp ten*-deDcyjna powieść Orzeszkowej. Interesują ją bowiem „szczegól-l niej chwile pewne, z których wysuwają się nici dalszeg<gMOTfe-\gją. Chwile te stanowczo oddziaływają na przyszłość; całą”.I (PZ, I, 16.) Twórczość pisarki, szukająca „dramatu” w <fek^jjach ^ ludzkich, z reguły wydobywa te przełomowe chwile,

osnuta bywa konstrukcja fahnlama wszystkich_jitworój^B W parę lat później Orzeszkowa jeszcze wyraźniej scharakteryzowała przyjętą przez siebie zasadę selpkrjj matpriah^Jarzeniowego, określając ją żartobliwie jako zamiar „podróijwania ekstrapocztą”. „Podróżować ekstrapocztą znaczy dla powieścia-rza opowiadać zwięźle i ograniczać się w opowiadaniu do śamych . najwygodniejszych faktów, resztę pozostawiając domyślności słuchaczy lub czytelników”. (PZ, VII, 168.) Nie należy ocfcwiś-cie brać zbyt serio deklaracji o zwięzłości opowiadania! Program ten, uzasadniany upodobaniami czytelników żyjących w „wieku parochodów i kolei żelaznych”, nie oznaczał Bynajmniej tendencji do ograniczania narracji uszczegółowionlj, do skrótowego relacjonowania sytuacji powieściowych czy tyi^^^^|

opowiadać im całą historię aż do chwili, w której skrzydła tyle, podmuchem śmierci stulone, martwe, spoczną na listku I lub kolcach pokrzywy.” (PZ, VII, 191—192.) W tej „poetycz-4”, acz traktowanej przez autorkę z żartobliwym dystansem, metaforze streszczona jest pisarska polityka Orzeszkowej w zakresie konstruowania narracji o losach bohatera, w zakresie sposobu prezentowania dramatu „gąsienicy i motyla”.

dziej do rezygnacji z szerokiego komentarza, lecz przede wszy- ^ stkim zasadę koncentracji akcji wokół dramatycznycla ^- zna—toczących momentów biografii bohatera. Bliższej analizy wymaga-łaby natomiast zasada ograniczania się do „samych najwygodniejszych faktów”. Są to, rzecz jasna, fakty konieczne do zilustrowania ^i^Le^cyjnej tezy utworu. Zasadnicze znaczenie ma.~\ tu dramatyczny moment zwrotny w losach centralnej postaci. i,...W życiu człowieka bywa niekiedy jeden rok, miesiąc, godzina nawet chwila, z której łona, jak motyl z gąsienicy, wylatuje ijppw dalszy żywot jego, ukształtowany już, urobiony i taki, ja-llgHh ma na zawsze pozostać, szczęśliwy czy nieszczęśliwy, świetnej' czy brzydki, blaskiem pozłacany czy pyłem usiany. {A całe lie opowiadacza zależy <na tym, aby w życiu człowieka, któ-dzieje przedstawić pragnie, wynalazł ową gąsienicę, urabia-przyszły żywot człowieka tego, umiał roztworzyć jej łono I iS^-^yjrzeć się pierwszym zarysom przyszłego motyla. Z zarysów V słuchacze odgadną dalszy lot jego i nie będzie żadnej potrze-

V

I

^^Eominująca dramatyczność powieściowego świata Orzeszkowa” wynika z jej oceny współczesnego życia polskiego. Rzeczy-J s^astość ukazywana jest \y perspektywie dramatu, gdyż bohate- ir" ^zagrożeni—są -zagłada^ Życie jednostki kształtuje się pod presją skrzywionych pojęć i idei, fałsżywych wzofów osobowych* l ^powiekowi grozi stale wykolejenie 1 klęską! W powieściach i „ziemiańskich” w całej surowości^-zaczyna się przejawiać świa-_v Hmpsć kryzysu klasy, z którego uratować się mogą tylko je-| mostki silne i wytrwałe. Obok ruiny moralnej, jaką zagraża niewłaściwe wychowanie, óbok klęski materialnej, jaką sprowadza hulaszczy tryb życia lub akcja kusicieli i intrygantów, występuje więc później i obiektywna sytuacja historyczna; prawa