DSC00554

Florebat olim nie jest wyjątkiem w swoim czasie. W klasztorze Grandmont koło Limoges w r. 1185 wybuchł spór pomiędzy duchownymi a braćmi świeckimi, który na skutek konfliktu francusko-angielskiego stał się aferą polityczną. Jeden z poematów Carmina burana (Schumann, nr 37) przedstawia tę sprawę jako przykład „świata na opak”: bydło przemawia, wołu zaprzężono z tyłu wozu, kapitel zamienił się na miejsce z piedestałem, nieuczony błazen zaś został przeorem. W swoim Zwierciadle głupców (napisanym przed r. 1180) Nigel Wireker pokazuje, że współczesność postawiła na głowie całą przeszłość (SP, I, 11). Ok. r. 1183 Alanus (w swym Antyklaudianie) opisuje „zagajnik Fortuny”. Tutaj największe drzewa są karłowate, zamiast słowika śpiewa skowronek itd. (SP, U, 397). W utworze Architrenius Jana de Hanville sceną „świata na opak” jest Pagórek Domysłów. Żółwie tutaj fruwają, zając grozi lwu, etc. (SP, I, 308 i n.)

W świecie zwierzęcym role też się zmieniają - to bardzo stare adynaton. Występuje ono często w formie przysłowia. Jest tu grający na lutni osioł, tańczący wół, zwierzę pociągowe zaprzężone z tyłu wozu, odważny zając, wylękniony lew i inne. Wiele z tych sformułowań spotkać można w starożytności. Noszą one na sobie gnomiczny stempel ludowości. U Chrćtiena de Troyes (Cliges, 3849 i n.) pies ucieka przed zającem, ryba poluje na bobra, a baranek na wilka: „Si vont les choses a envers”. Do wyższych sfer poezji artystycznej ten typ adynata oraz jemu podobne przeniósł znowu Amaut Daniel, wielki i odległy mistrz Dantego³⁴.

„Świat na opak” przejęty z „adynatów” ukazany jest również w obrazie Brueghela znanym jako Przysłowia niderlandzkie. P. Fruytiers wykonał rycinę według tego malowidła z dodaniem opisu, który oddaje „ogólną myśl Brueghela zmierzającą do wyobrażenia”:

³⁴ W osiemnastu utworach poetyckich Amaut Daniela znajduje się pięć „adynatów”. Wsze-lakoż tylko jedno z nich odpowiada klasycznemu typowi, jaki można spotkać w rzymskiej poezji elegijnej i bukolicznej (14,49-50). W czterech innych fragmentach adynaton przybrał nową funkcję. W nr. 4 opisano skutek fałszywej miłości. Ktokolwiek pójdzie tą drogą, musi przyjąć kukułkę zamiast gołębia - Puy de Dóme zaś uznać za równinę (ww. 33-36). W nr. 10 (43-45) Amaut opisuje samego siebie jako tego, „kto chwyta się powietrza, poluje na zające za pomocą wołu i płynie pod prąd strumienia”. Diez komentuje: „To przysłowie, którego znaczenie jest jasne, pojawia się i w innych utworach” - mianowicie w nr. 14, 1 i n., gdzie Amaut mówi, iż miłość i radość przywróciły siły jego rozumowi i wyprowadziły z kłopotów, w których się znalazł, gdy „polował na zająca przy pomocy wołu”. W tych trzech przykładach więc adynaton zdaje się oddawać spustoszenie spowodowane w umyśle poety „fałszywą miłością” (jak w nr. 4) lub przez miłosny smutek. Ale w nr. 16 ów topos ma widocznie inne znaczenie. Słuchając rozkazu miłości, określa swój cel: ma zamiar ułożyć - w tej propositio złączył się chiazm z antytezą - „breu chansson de razon loigna”. „Przeto - ciągnie on dalej - Miłość nauczyła mnie swoich sztuk: mogę nawet uspokoić trzęsącą się górę, a mój wół biegnie prędzej niż zając”. Amaut Daniel to postać wciąż dla nas zagadkowa. Widać to również w używaniu przezeń adynaton, którego znaczenie nie jest dla mnie tak jasne, jak myślał Diez. Wszak w ostatnim przykładzie brak znaczenia ujemnego. Przeciwnie, ma ono pokazać mistrzostwo artystyczne poety i związane jest z jego umiłowaniem ornatus difficilis średniowiecznej sztuki poetyckiej. Otrzymuje tu nową funkcję psychologiczną. Petrarka w Sonecie 177 naśladuje Daniela, jak wykazał Diez. - Rudolf Bor-chardt, który głęboko rozumie Amauta („Neue Schweizer Rundschau”, sierpień 1928), ocenia jego adynata jako „natchnione odkrycie sprzeczności uczuć” (Die grossen Trobadors, 1924, s. 50).