DSC00622 (9)

Rolę wyłącznego pośrednika Rzeczypospolitej w handlu z Holandią pełnił Gdańsk, który prawo do tego otrzymał w 1457 roku wielkim przywilejem króla Kazimierza Jagiellończyka za wierność okazaną monarsze w czasie wojny z Zakonem Krzyżackim³⁵. Gdańszczanie pilnie strzegli przynoszącego im wielkie zyski przywileju królewskiego, nie dopuszczając w handlu żadnych „obcych” pośredników; dotyczyło to zwłaszcza Holendrów. Ci jednak wykorzystali fakt, że kupcy gdańscy do pewnego stopnia zadowolili się rolą pośredników i sami opanowali handel na Bałtyku. Ich statki płynące po zboże przywoziły towary kolonialne i surowce, ale także wyroby prężnie rozwijającego się rzemiosła holenderskiego - sukno, wyprawione skóry, tekstylia, a z czasem także fajanse. W latach 1600-1657 na Bałtyk wpływało każdego roku przeciętnie 2335 statków holenderskich, co stanowiło 62% ogółu jednostek pływających w tym akwenie³⁶. Statki te przede wszystkim przewoziły zboże z Gdańska do Holandii³⁷, w ich ładowniach znajdowały się także, oprócz wspomnianego już drewna, takie surowce jak potaż, smoła, dziegieć, konopie oraz len.

Za towary pochodzące z własnych gospodarstw szlachta zwolniona była z opłat celnych³⁸. Transportowano je płynącymi z biegiem Wisły statkami (były to szkuty, komięgi, dubasy, byki)³⁹, którymi kierowali szyprowie. Posiadali oni pełnomocnictwa na sprzedaż kupcom gdańskim dostarczonych ładunków, a jednocześnie zlecenia na dokonanie w Gdańsku zakupów. Nabyte przez nich towary kolonialne oraz wyroby miejscowego i obcego pochodzenia zabierały powracające w głąb Rzeczypospolitej zaopatrzone w żagle szkuty⁴⁰. Szczegółową informację o czynionych w Gdańsku przez szlachtę polską zakupach przekazuje spisany w 1747 roku przez podczaszego województwa podlaskiego Jacka Rostworowskiego „Reiestr Sprawunków do Gdańska... podany Panu Stępkowskiemu Szyprowi memu’"¹¹. Wśród „korzeni” wymieniono w nim: pieprz, imbir, migdały, gałki muszkatołowe, goździki, cynamon, oliwki, cytryny, kapary, kawę zieloną i świeżą, herbatę (przednią), wina, ocet oraz tabakę⁴². O tym jak mógł wyglądać kram (sklep), w którym dokonywano zakupów, daje wyobrażenie rycina wg Daniela Chodowieckiego (1726-1801) do dzieła J. B. Basedowa, Elementarwerk, wydanego w Dessau w 1774 roku⁴³. Obok innych wyrobów sprzedawano w nim także naczynia ceramiczne. W podobnym kramie zaopatrywały się z pewnością osobistości, które w 1773 roku w swym Dzienniku podróży do Gdańska uwiecznił goszczący w mieście artysta.

Kontakty handlowe i gospodarcze łączące Gdańsk i jego okolice z Holandią w poważny sposób umacniały również więzy wyznawców religii kalwińskiej. Żywe pozostawały także osobiste powiązania z dawną ojczyzną licznych na Pomorzu emigrantów holenderskich⁴⁴. Znajdowali się wśród nich specjaliści z różnych dziedzin rzemiosła⁴⁵. Pochodzenia holenderskiego była większość cieśli zatrudnionych w gdańskich Stoczniach. Holendrzy zajmowali się także produkcją tekstyliów; ich zasługą było wprowadzenie nowych specjalności, takich jak wyrób tkanin jedwabnych. Domeną Holendrów było gorzelnictwo: obok zwykłej gorzałki wyrabiali wódki gatunkowe zaprawiane korzeniami, ziołami, skórkami pomarańczy i cytryny. Sławę zyskała zwłaszcza gdańska „złota wódka”. Do ich specjalności należały też wyroby cukiernicze oraz wypiek chleba z grubo mielonej mąki „na sposób holenderski”. Dotąd nie udało się jednak ustalić, czy któryś z garncarzy działających w Gdańsku był holenderskiego pochodzenia.

Przybyszami z Niderlandów byli uchodzący przed prześladowaniami religijnymi mennonici⁴⁶. Ci wyznawcy nauki Menno Simonsa (1492-1561) nawoływali do pacyfizmu i nie angażowania się w życie świeckie⁴⁷. Najzamożniejsi, zagnujący się rzemiosłem i handlem osiedlali się pod Gdańskiem gdzie założyli gminy w Szkotach i Długich Ogrodach⁴⁸. Mimo narzucanych im ograniczeń zdarzały się rodziny, które osiedliły się w Gdańsku na trwałe, nie porzucając przy tym swego wyznania. Należeli do nich trudniący się złotnictwem i gorzelnictwem Momberowie. Jeden z nich został nawet nauczycielem w Gdańskim Gimnazjum Akademickim⁴⁹. Kupiec i kolekcjoner Jacob Kabrun, którego mennonickie pochodzenie nie budzi już wątpliwości, zapisał się w historii nie tylko jako hojny dobroczyńca, ale również jako świadomy prekursor kształtowania osobowości przez kontakt z dziełami sztuki. Około połowy XVIII wieku znaczną pozycję osiągnęła także rodzina Bestvaderów (Bestvaterów), której dwaj przedstawiciele Jacob i Dirk byli w 1757 roku armatorami, czy nawet współwłaścicielami statków o wyporności 90 i 50 łasztów⁵⁰. Dirk Bestvater był od 1758 roku właścicielem, pozostającej w rękach mennonitów wytwórni likierów Pod Łososiem {Der Lacbs) przy ul. Szerokief¹. W zbiorach gdańskiego Muzeum ocalał po nich kruchy ślad - półmisek noszący napis Jacob Bestvader* i datę „1763” [kat. 1201. Przede wszystkim jednak mennonici zajmowali się uprawą roli i hodowlą bydła. Od drugiej połowy XVI wieku zasiedlali oni Gdańskie i Elbląskie Żuławy Wiślane⁵². Korzystając z doświadczeń

19