DSC01106 (10)

tworzyć żywa legenda Wokulskiego, sławionego teraz w wierszach (m.in. w cyklu sonetów Śladami Wokulskiego Stefana Godlewskiego) i powoływanego - jakby był postacią historyczną — na patrona mieszczaństwa polskiego _v znamienne przemówienie Andrzeja Wierzbickiego pt. Wokulski żyje na Wielkim Kongresie Kupiectwa Chrześcijańskiego w Warszawie w roku 1937).

Po drugiej wojnie światowej ruch naukowy i popularyzatorski wokół Prusa miewał różne koniunktury ideologiczne i zyskiwał różnorakie impulsy metodologiczne, żadna jednak z koniunktur ani żadna ze szkól metodologicznych nie osłabiała procesu awansowania Lalki. Nieustannie zyskiwała ona w oczach znawców, zaczęła robić karierę międzynarodową, która dotąd nie była jej udziałem, i zdobywać coraz lepszą pozycję na rynku czytelniczym. O ile do roku 1918 miała - łącznie z pierwodrukiem - 5 wydań, a w okresie międzywojennym 4 edycje i w czasie wojny 2 (Edynburg 1943 i Jerozolima 1944), to w okresie powojennym - ponad 40 wydań, w tym kilka ilustrowanych (m.in. przez Antoniego Uniecho-wskiego), i edycje komentowane, przygotowane przez Henryka Markiewicza.

W dyskusjach nad Lalką w pierwszym dziesięcioleciu powojennym funkcję inicjacyjną spełniła Przedmowa do „Lalki” Jana Kotta (1947). Zgodnie z wymogami marksistowskiego historyzmu rozpatrywał Kott dzieło Prusa w kategoriach ideologiczno-socjologicznych jako powieść o awansie mieszczaństwa, powieść, której przenikliwa prawda realistyczna o epoce pozostawała w nieuchronnej sprzeczności z ograniczeniami horyzontu ideowego pisarza - podobnie jak w Komedii ludzkiej Balzaca. „Prus-realista nie napisze apologii Wokulskiego. Ale Prus-wychowawca mieszczaństwa nie zdobędzie się na jego potępienie”. Za niefortunny uznawał Kott wątek romansowy Lalki: „Ta wielka miłość zrobiona jest z papieru. Prus chciał pokazać, jak wyglądał zakochany romantyk. Ale ten romantyczny kostium pęka na kupcu. Widać szwy ideologii”¹⁰⁰. Za sprawą Kona stała się Lalka na lat kilka przedmiotem polemik i sporów

MO

] K o 11, op. cit._y s. 50-51, 45.

■fi

Z DZIEJÓW RECEPCJI    CV

(brali w nich udział m.in. Kazimierz Budzyk, Zygmunt Kałużyński, Janina Kulczycka-Saloni, Kazimierz Wyka), których echa odbijały się w pracach naukowych o „realizmie krytycznym” i programach „realizmu socjalisty czn ego”.

Wśród tych dyskusji wyłaniał się nurt wnikliwych badań nad genezą i tekstem Lalki, znaczony szeregiem nazwisk, pomiędzy którymi pierwszeństwo zasług należy się Henrykowi Markiewiczowi. W licznych rozprawach oraz w komentarzach do tekstu znakomicie poszerzył on wiedzę o realiach historycznych i genezie Lalki, a jednocześnie w syntetyzującym ujęciu monograficznym, jakim byl Wstęp do jej edycji w serii Biblioteka Szkolna (Warszawa 1959 i reedycje w latach następnych), stworzył płaszczyznę rozumienia arcydzieła Prusa w ścisłym związku z dialektyką pozytywizmu polskiego. Realia Lalki znalazły nadto obszerne oświetlenie w książce Ludwika Bohdana Grzeniewskiego Warszawa w „Lalce” Prusa (1965). Rozszerzeniu kontekstów literackich Lalki przysłużyły się studia Janiny Kulczyckiej-Saloni (m.in. Dwie powieści kupieckie: „Au bonheur des dames” Zoli i „Lalka” Prusa, 1963 oraz Prus i Sienkiewicz, 1966).

W ostatnich latach kilkunastu przyrastające badania nad Lalką szły w kierunku bliższego rozpoznania jej struktury narracyjnej (w tym względzie ważne jest studium Stanisława Eilego Dialektyka „Lalki” Bolesława Prusa, 1973) i rekonesansu w obrębie' innych składników struktury powieściowej. Szereg uwag na ten temat poczyniła Anna Martuszewska w książce Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876-1895), wydanej w roku 1977. Tematem istotnym tej fazy badań nad Prusem i Lalką stają się także zagadnienia recepcji. Zainteresowanie nimi inicjował Henryk Markiewicz jeszcze w 1951 roku („Lalka” Bolesława Prusa), znaczenie jednak tej problematyki przyrasta nieustannie wraz ze zwiększaniem się oddziaływania powieści Prusa w czasie i przestrzeni¹⁰¹. Po II

¹⁰ Do prac tego rodzaju należą m.in. J. Kulczyckiej-Saloni, Bolesław Prus w oczach potomnych [w:] Z polskich studiów slawistycznych, Warszawa 1963, część druga, s. 129-146 oraz E. Pieścikowskiego, Z dziejów recepcji twórczości Bolesława Prusa (do roku 1912), «Przegląd Humanistyczny » 1983, nr 9/10, s. 179-192.