DSC01107 (5)

196

Maria Indyk

SpójneU tekstów Językowych

187

Ich właściwe .odczytanie możliwe jest więc dzięki ograniczającej mo; w ości znaczeniowej roli kotekstu. W stopniu ogólniejszym na poziomie] całego tekstu podobną funkcję zawężania zasobu możliwych relaicj i wręcz wskazywania na określony typ relacji między członami tekstu-' pełni kontekst sytuacyjny, w którym osadzony jest każdy tekst jp Same relacje semantyczne występujące w obrębie tekstu nie wjs starczają do zrozumienia tekstu. Pora tu zwrócić uwagę na yAsadnictt niesamodziełność znaczeniową każdego tekstu. Przejawia się ona tym, teinie potrafuny zrozumieć tekstu, którego nie umiemy osadzić yft wU-¹ ściwym'dla niego kontekście lub przynajmniej typie kontekstu. Tekst, nie znaczy sam' przez się," lecz dopiero dzięki odniesieniu do odpowied-¹ niego kontekstu. Zazwyczaj owo wtłaczanie w określony kontekst jest tak instynktowne, automatycżne, że nie uświadamiamy sobie, że doloty nu jemy takiego działania. Staje się ono świadome dopiero wówczas, gdy mamy trudności z dopasowaniem właściwego otoczenia. Ze znanych mi autorów zajmujących się problematyką spójności jedynie dwoje zwraca uwagę na tę sprawę. W sposób pośredni i ogólnikowy czyni to I. Bel-1

wyznaczane są przez fakt linearnego następstwa członów wypowiedzą & „litera ckości", polega na osadzeniu tekstu w określonej przestrze-

wróconej perspektywy spojrzenia na problem. Czystsze zresztą jest] kraczanie poza określone definicją właściwe pole badawcze, śle —aposobÓKjuspójniania takie w tekstach w myśl danej definicji nie V nych^ Dzieje się tak, ponieważ dla teorii tekstu problemem podstał wym jest zbadanie sposobów łączliwości elementów językowych, mechanizmów^- tworzących tekst W ten sposób wąska definicja te spójnego pozostaje gdzieś na uboczu, nie związana żądnymi więzami!] gicznymi z właściwym obszarem zainteresowań badawczych, obejmf cym głównie sprawę mechanizmów spójności©wych. i

A .mechanizmy te występują w większym lub mniejszym natęj w każdym tekście. Mają- one,, jak już była o tym mowa wcześniej, rakter^_secnańtyczny’T^_śą instrukcjami,_wkazującymi odbiorcy, teł w" jaki sposób powinien łączyć kolejny jego element z tymi, którj poprzedzają. Tak więc można powiedzieć, że mechanizmy uściślają i_ cyzują rodzaj relacji semantycznej, jaka zna połączyć poszczególne men ty, są instrukcjami wskazującymi, którą relację znaczeniową śród potencjalnie możliwych wybrał dla połączenia elementów tę! nadawca i którą musi się posłużyć także odbiorca, aby zgodnie-z ińi cją nadawcy zrozumieć tekst    ¹

Owe instrukcje scalające mają zwykle swe wykładniki uchwytn powierzchni w postaci określonych morfemów, slów_L zdań itp., któ; nadrzędną funkcją jest wskazywanie charakteru relacji s eman tyczu; łączących elementy. Oprócz, tych form w sposób bezpośredni wskazuj cych na charakter relacji semantycznych możliwe są i występują rełac o charakterze implikowanym, których znaczenie wynika w sposób średni z określonego zestawienia znaczeń w tekście, a więc takie, kfS

«•, wskazując, że dla właściwego zrozumienia tekstu odbiorca mu- j oprócz znajomości, języka i_posiadania dostatecmei ^wiidży "o' żwtBćśe |eć także znajomość sytuacji. W apoaób szerszy, choć nie wykraczający podstawowe stwierdzenia ogólne, sprawą tą zajmuje się M. A. K. iday ², z którego uwagami w większości się zgadzam. I on jednak, o że za B. Malinowskim wyróżnia kontekst sytuacyjny i kontekst turowY. główną uwagę przywiązuje do tego pierwszego Tworzy różowany system pojęciowy mający służyć jego precyzyjnemu opisowi kazaniu, w jaki sposób w tekst wbudowane są semantyczne wzorce łające do określonego typu kontekstu sytuacyjnego, a tworzące tzw. jestr”.

Ze swej strony proponuję podział kontekstu na trzy typy, sytuacyj- \J kulturowy i literacki Tym samym dokonuję wyróżnienia sytuacji" jj&ensie wąskim, obejmującym wbudowane w tekst określone instan-nądawczo-odbiorcze, ich usytuowanie w przestrzeni i czasie (konkret-i dokładność ich.wyznaczenia może być w różnym, zmiennym stop-istotna dla zrozumienia tekstu) oraz wszelkie zmiany tak rozumia-^sytoacji, o ile mają wpływ na rozumienie tekstu. ĆhodzTwięc o ta-sprawy, jak identyfikacja deiksów, stosunek czasu wypowiedzi do zdarzeń, wyznaczanie i określanie stosunków wiążących uczestni-wypowiedzi, odczytywanie sygnałów wskazujących na zmianę sy-cji itp., niezbędne do właściwego usytuowania wypowiedzi w kontekście, Przez kontekst kulturowy rozumieć będę osadzanie tekstu w określonych typach konwencji i kodów komunikacyjnych, występujących v danej kulturze i¹ posiadających zwykle wyraziste, skonwenc jonalizo-fane wyznaczniki Kontekst literacki wyznaczany jest przez odwołani¹ mtertekstualnej ^sł.

Oczywiście wszystkie trzy typy kontekstu mogą w poszczególnych sypadkach stanowić element istotny dla zrozumienia konkretnego tek-itu, przy czym dwa pierwsze występują zawsze, podczas gdy trzeci do-¹¹¹ łącza do nich tylko przy określonych typach tekstów, zwanych literackimi. Ponadto mimo łącznego występowania możliwe jest różne uszeregowanie znaczenia tych kontekstów dla poszczególnych tekstów, w których jeden z nich może pełnić rolę dominującą. 3 tak kontekst sytuacyjny dominuje w wypadku potocznych tekstów mówionych, jak rozmowa,

» w wypadku wykładu zarówno sytuacja, jak i kontekst kulturowy współtworzą na równych prawach ramę, do której musimy się odwołać, aby go zrozumieć. Jeszcze inaczej sprawa będzie wyglądała z wierszem fu-

1

« Bellert, op. cit.

2

m. A. K. Ha 111 da jr, E. Ha tan, Cohatitm in fnfliah, London ItTC.

« Por. artykuł J. ^fcullart, Preaupozycjc i (ntrrt«k«hulnoJĆ, JPamJętnik Litera ckJ", 1¹80, Ł 3.