DSC01743 (5)

POSŁOWIE

trinić”), francuskim .nouvrlic“ czy niemieckim .Noyelle”. Jui fo iipoaineiefllc wskazuje na genetyczny związek pomiędzy nowelą I powieścią jako gatunkami literackimi.

Stanisław SterotwlrtskJ w swoim -Słowniku terminów literackich" określa nowelę Jako -krótki utwór epicki o zwartej konstrukcji fabularnej, zbliżonej do dramatycznej, o przewadze motywów dynamicznych, jednotorowej akcji, zwykle zaznaczonej wyraźnie pozycji narratora I silnym akcencie w zakończeniu. zawierającym puentę*. Ważną cechą noweli Jest duża dynamika zdarzeń 1 rozwój akcji w kierunku wyraźnie określonego punktu kulminacyjnego, w którym rozstrzyga się los głównego bohatera. Nowela należy do tych gatunków epickich. Jakie pod-Icgają ścisłym rygorom kompozycyjnym 1 normom utrwalonym już w starożytności. Niewątpliwie owe ściśle określone zasady konstrukcyjne wynikają z tradycji opowiadania ustnego, które wymaga silnej kondensacji treści. Intensywność 1 koncentracja wiąże nowelę z anegdotą, obliczoną na natychmiastowy, żywy odbiór słuchacza. W większości poetyk podkreślano znaczenie centralnego ujęcia kompozycyjnego, wprowadzającego ład do utworu. Owemu zabiegowi towarzyszyło często włączenie jakiejś niespodzianki, która uatrakcyjniała opowieść. Chwyt taki określa się niekiedy nazwą -sokół" — od tytułu jednej z nowel -Dekameronu" Jana Boccaccia. Wśród norm decydujących o kształcie utworu nowelistycznego należy wymienić także często stosowaną zasadę kontrastów motywów, paralellzm wątków i odwrócenie sytuacji wyjściowej. Powyższe reguły wiążą nowelę z dramatem.

Literatura nowożytna czerpie doświadczenia w zakresie nowelistyki przede wszystkim z epoki renesansu, kiedy to pojawiło się klasyczne dzieło tego gatunku — „Dekameron" Jana Boccaccia, ale Jego źródeł należy szukać w ustnej tradycji czasów starożytnych. Powstanie noweli wiąże się ze środowiskiem kupieckim 1 marynarskim, a Jej rozwój przeblegął w opozycji do eposu, który czerpał inspirację z mitów i innych opowieści o charakterze religijnym. W związku z powyższym stwierdzeniem godzi się podkreślić fakt naturalnej motywacji świata przedstawionego, chociaż autorzy nowel nie unikają wydarzeń niezwykłych czy nawet fantastycznych. Wśród utworów, które pkwiu aię w genezie noweli, wymienia się orientalne „Baś-nle S tysiąca t Jednej nocy” oraz .Opowieści malezyjskle” Ary-

stydesa z Mile tu — Greka tyjącego prawdopodobnie na przełomie II 11 wieku p.n.e.

Paralele między nowelą i powieścią można dostrzec, gdy próbujemy określić odmiany tematyczne utworów nowelistycznych. W obu pokrewnych gatunkach rozróżnia się między Innymi tematykę biograficzną, dydaktyczną, fantastyczną, historyczną. legendarną, obyczajową, polityczną, psychologiczną czy społeczną. Niekiedy Jednoznaczne określenie odmiany tematycznej utworu nastręcza trudności ze względu na płynność wszelkich podziałów w sztuce. W najważniejszej dla współczesnej nowelistyki tradycji włoskiego renesansu przeważała tematyka mieszczańska, chętnie przedstawiano zjawiska obyczajowe | psychologiczne, dominowała motywacja realistyczna, a utwory nacechowane byty tonem satyrycznym, prześmiewczym.

Polska tradycja literacka odnotowuje rozkwit noweli w drugiej połowie XIX wieku — w czasach realizmu i naturalizmu. Najwybitniejsi twórcy tego okresu — Gilza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz. Marla Konopnicka, Bolesław Prus — to jednocześnie autorzy najlepszych nowel polskich.

Rola nowel w dorobku literackim Prusa

Autor „Lalki" traktował niewielkie rozmiarami utwory Jako wstęp do swoich dłuższych form narracyjnych, co nie oznacza, że nie odnosił się do nich z należytą troską. Krótkie opowieści byty dla Prusa ważnym narzędziem upowszechniania nauki, kształtowania postaw życiowych czytelników 1 doskonalenia polskiej rzeczywistości w trudnych dla zniewolonego narodu czasach. W nowelach mógł pisarz wykazać swój wyjątkowy talent dp „podglądania" {.realiów życia, operowania konkretem 1 ujawniać swą głęboką wiedzę o śwlecie i człowleku^W porównaniu z prozą tendencyjną, która rozwijała się na początku epoki pozytywizmu, pod koniec lat siedemdziesiątych zmienił się klimat utworów, ich tematyka, sposób prezentacji ludzkich losów 1 głoszony system wartości. Prus wprowadził do nowel bohaterów mieszczańskich, takich Jak rzemieślnicy, robotnicy czy parobkowie. Ówczesne niziny społeczne reprezentowali też