DSC02001

przedmowa

w miarę tego, jak właściwość stylu wymagać będzie, same się zawsze cisnąć będą pod pióro.”

Konarski pamięta o konieczności łączenia teorii x praktyką i zachęca do poglądowości w nauczaniu. .Sądźmy oszczędni w teorii, odwołujmy się wciąż do praktyki i nie skąpmy przykładów.” Charakterystyczny jest dobór tematów prac piśmiennych, które uczniowie powinni przygotowywać. Określają one poglądy społeczne Konarskiego, wyjaśniają poniekąd sens ideologiczny reformy. Mówią wreszcie o tym, jakiego przyszłego szlachcica wychować miała szkoła pijarska. Wychowanek Konarskiego jest przede wszystkim aktywnym obywatelem, który interesuje się życiem swojego kraju i bierze w nim udział. Obchodzą go sprawy religijne, polityczne i społeczne. Powinien być świadom problematyki rządzenia państwem, niech ma jasno określony pogląd na sprawę chłopską i mieszczańską, niechaj orientuje się w zagadnieniach wychowania młodzieży. W szkole pijarskiej rosnąć mają ludzie, którzy uzdrowią stosunki w państwie, przeprowadzą reformy ekonomiczne i społeczne. Program wychowania obywatelskiego obok poglądów postępowych, które stanowczo przeciwstawiają się wyzyskowi feudalnemu, a niejednokrotnie podważają sam system, zawiera wprawdzie niekiedy poglądy wsteczne, nie one jednak decydują o charakterze całości. Nie należy zapominać, że program był pisany dla szkół zakonnych. Wyrazem tych tendencji jest stosunek do problemów religijnych. Oto trzy tematy wypracowań, jakie Konarski proponuje nauczycielom retoryki: „Ateistów i de-istów, jako wrogów uwłaczających religii, najsurowiej karać;” „Zabraniać nowych świątyń akatolikom i schi-zmatykom;” „Zachować pokój z dyssydentami, lecz zgodnie z przepisem praw nie dopuszczać ich do zaszczytów i urzędów.” Trudno z całą stanowczością stwierdzić, czy poglądy te wynikały jedynie ze względów praktycznych i były rezultatem ustępstw na rzecz powszechnej opinii szlacheckiej, czy też odpowiadały rzeczywistym przekonaniom Konarskiego.

Epokę swoją wyprzedzają natomiast postulaty w spra-

wach ogólnopaństwowych, w szczególności w sprawie chłopskiej, Poci tym wzglądem poglądy Konarskiego zbliżają sią do późniejszego programu „Monitora” i wyprzedzają na ogół reformatorskie tendencje stronnictwa, skupionego wokół króla Stanisława Augusta.

Oto kilka tematów dla wychowanków pijarskich, których same sformułowania składają sią na konsekwentny program walki z nadużyciami ustroju feudalnego i określają zarazem kierunek reform ekonomiczno-społecznych. „Poddani mają zwolna przechodzić na czynsz płacony panom w zamian za pańszczyzną i dniówki po podzieleniu miądzy nich na sposób pruski poi i roli, należących do właścicieli ziemskich;” „Prawo życia i śmierci nad poddanymi i sprawy gardłowe powinny przejść na sądy zwykłe Rzeczypospolitej.” A oto szereg postulatów w dziedzinie ekonomicznej: „Wywóz znacznych sum pieniężnych poza granice królestwa powinien być jak najsurowiej wzbroniony;” „Wszelkie rzemiosła, a zwłaszcza tkactwo wszędzie zaprowadzać;” „Nie sprowadzać sukien, płócien i wyro bo w skórzanych;” „Należy bić własną monetę srebrną i złotą.”

Pośród tematów prac piśmiennych znalazły się również zagadnienia ogólniejszej natury, dotyczące spraw państwowych i moralności szlacheckiej: „Zwyczaj zrywania sejmów albo kończenie ich na niczym jest wielce szkodliwy i zgubny dla Rzeczypospolitej" albo „Fałszywa to i ohydna zasada: Polska nierządem stoi.” Równie szkodliwa dla Rzeczypospolitej jest „owa druga zasada: choćby się Polska jak najgorzej rządziła, to jej mocarstwa nie dadzą upaść”.

Znaleźć wreszcie można w wykazie tematów zalecanych przez Ustawy i takie, które wskazują na anty-magnackie tendencje wychowawcze. A więc: „Ustanowić surowe prawo wzbraniające polskiej szlachcie i senatorom zaprzedawania się obcym monarchom przez przyjmowanie od nich darów i jurgieltów;” „Surową ustawą zapobiec, by kupcy zasłonięci nazwiskiem i opieką możnych nie oszukiwali skarbu.” Jak widać z przytoczonych tematów, różnią się one zasadniczo od tradycyjnych prac piśmiennych, które młodzież opra-

- 39 -