DSC02431 (3)

stereotypem na temat Żydów jest ten, który mówi o ich grupowej solidarności. Także w czasach Prusa uznawano to za jedną z głównych cech charakteryzujących społeczność żydowską. Sam Prus zdawał sobie sprawę ze stereotypowego charakteru powyższego przeświadczenia⁶⁹, niemniej jednak właśnie społecznej solidarności przypisywał istotną rolę w walce z wynikającymi z nędzy wynaturzeniami - na przykład wtedy, gdy pisał gorzko o chrześcijańskich tym razem proletariuszach: „żebrzą oni, kradną, oszukują, usługują lub - mrą skutkiem wycieńczenia sił, nie zawsze podtrzymuje ich bowiem solidarność chrześcijańska”⁷⁰.

Uznając jej wagę, często na łamach Kronik przywołuje przykłady społecznej solidarności Żydów⁷¹, najdobitniej jednak we wspomnianej już kronice z marca 1897 roku. Raz jeszcze wskazując na ogrom nędzy żydowskiej, zastanawia się z nieskrywanym podziwem: „Mimo to powiedzmy szczerze, ilu który z nas w życiu spotkał żydowskich żebraków”⁷². Wyjaśnienie tego pozornego paradoksu przynosi przywołany przez pisarza cytat: „Cała ta nieszczęsna ludność istnieje tylko dlatego, że wzajemnie się wspiera, począwszy od bogacza, zarabiającego tysiące, do ostatniej przekupki lub tragarza, których zysk nie przenosi 20 kopiejek dziennie”¹. Jak zwykle przy tego rodzaju okazjach Prus, podpierając się dodatkowo przykładem szwajcarskim, i tym razem wysuwa postulat pro domo sua: „Jak widzimy, są na tym świecie sposoby walczenia z nędzą, nawet tak wielką, o jakiej my nie mamy pojęcia. Trzeba tylko powoli i stopniowo nauczyć się szwajcarskiej [z wcześniejszych rozważań jednoznacznie wynika, że i żydowskiej - przyp. A.F.] zasady: Jeden dla wszystkich, wszyscy dla jednego; jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”².

3.1.2.2. Sfera codziennych kontaktów

Wzajemny stosunek Polaków i Żydów w wielkiej mierze kształtowały codzienne kontakty. To one wpływały na tworzenie się opinii o sobie nawzajem; umożliwiały choćby powierzchowne poznanie, równocześnie jednak przyczyniały się do utrwalania poczucia obcości i kreowania stereotypów. Chociaż żydzi i Polacy nieustannie spotykali się na ulicach i podwórzach miast, na wiejskich jarmarkach, przy wszelkiego rodzaju operacjach handlowych, to jednak głębsze

*■ Por „Kurier Warszawski", nr 72 z 31 marca 1877, [w:] Kroniki, t. 3, s. 79.

** .Ateneum", t. 4, z. 11 - listopad 1876, [w:] Kroniki, l, 2, s. 369.

¹ „Kolce", nr 30 z 23 lipca 1874, [w:| Kroniki, l. 1, cz. 1, s. 134; „Kurier Warszawski", nr 293 z 23 października 1883, (w:) Kroniki, t. 8, a. 190.

„Kurier Codzienny”, nr 87 z 28 marca 1897, (w:) Kroniki, 1.15, s. 82.

Loc, cli.

¹⁽ Ibki, s 83. Być może wplecenie krótkiego wtrętu szwajcarskiego w rozważania dotyczące problematyki żydowskiej wzięło się stąd. że Prusowi zręczniej było stawiać rodakom za wzór odległych Szwajcarów niż niezbyt cenionych sąsiadów - Żydów.

zainteresowanie tym „drugim” stanowiło rzadkość, po obu zresztą stronach. O tym, jak bardzo stereotypowy był potoczny obraz Żyda, przekonują nie tylko nowoczesne badania socjohistoryczne^{1 2 3}, ale i rzut oka na bogaty, choć dość jednostronny zasób polskich przysłów⁴. Niewątpliwa obcość nie musiała jednak wcale oznaczać wzajemnej wrogości. Paradoksem polskiej sytuacji było współistnienie wzajemnej niechęci i poczucia swego rodzaju swojskości^{5 6 7}. Swojskość tę budowała w znacznej mierze powszechna obecność, a nieraz i niezbędność Żydów w ówczesnymi życiu codziennym Polaków.

Dziedzinami, które w największej mierze określały charakter stosunków między Polakami a Żydami, były: drobny handel i pośrednictwo, rzemiosło i inne usługi, a także wyszynk i lichwa, które jakkolwiek w społecznym odbiorze nacechowane były negatywnie, to jednak stanowiły właściwie nieodłączny element życia codziennego. Nic dziwnego, że i Prus kwestiom tym poświęcił wiele uwagi, i to zarówno w swej publicystyce, jak i w utworach beletrystycznych. Żydowski karczmarz, woźnica, pachciarz czy faktor stanowią zwykle zaledwie część realistycznego sztafażu, nierzadko jednak przejmują ważniejsze funkcje w Prasowych narracjach. W zainteresowaniach pisarza tą sferą przenikania się polskiego i żydowskiego życia na plan pierwszy wysuwają się zagadnienia wyszynku i lichwy, co nie dziwi wobec wysoce kontrowersyjnego charakteru obu aktywności czy procederów. Zajmowały one poczesne miejsce zarówno w potocznym wyobrażeniu Żyda, jak i w jego obrazie literackim⁴, a także w publicystyce nieustannie wskazującej na negatywne aspekty czy wręcz na immanentnic patologiczny charakter obu zjawisk .

Nie znaczy to jednak, że pozostałe, wyróżnione powyżej obszary kontaktów umknęły uwadze Prusa. Zanim więc dokładniej omówię poglądy pisarza na zagadnienie lichwy i wyszynku, spróbuję przyjrzeć się temu, na ile dostrzegał on inne formy aktywności podejmowane przez Żydów w Królestwie.

1

Na przykład A. Cała, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej. Warszawa 1992.

2

^7,1 Hasło nŻyd, żydowskie, [w:] Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych pol

3

skich, w oparciu o dzieło S. Adalberga oprać, zespół pod kierunkiem J. Krzyżanowskie

4

go, t.3, Warszawa 1972, s. 977-991.

5

   Por. A. Cała, Wizerunek Żyda..., s. 49-52; tejże, Stosunek swój - obcy w kulturze ludowej, „Etnografia Polska”, t. 26 (1983), z. 2, s. 203-213; por. także: R. Wapiński. Polska i małe ojczyzny Polaków. Z dziejów kształtowania się świadomości narodowej w XIX i XX wieku po wybuch U wojny światowej, Wrocław 1994, s. 158.

6

   Por. M. Opalski. The Jewish Tavem-Keeper and his Tavem in Nmeteenth-Century Polish Literaturę, Jcrusaiem 1986.

7

   Zob. na przykład K. Junosza, Nasi Żydzi w miasteczkach i na wsi. Warszawa 1889 s. 24, 87,97, 104, 114, 117.