DSC01041

114

, Samo pojęcie tekstów stanowiących dzieła sztuki słownej-tna-charakter, jak wiadomo, historyczny. Mówili o tym przekonująco J.N. Tynianow i J.M. Lotnian. Wymiana między gatunkami, tekstami dzieł sztuki a gatunkami,, tekstami praktycznego życia odbywa się ciągle. Formuła R. Jakobsona, która pizedmiotpoetyki upatruje w opisie sposobu przejawiania się funkcji poetyckiej we wszelkich tekstach, nie wyczerpałaby wszystkich sposobów organizacji elementów arakowych w tekście. Od tego zadania nie chcielibyśmy odstąpić.

I jeszcze jeden może istotny moment, o którym tu warto wspomnieć, choć jako zagadnienie samo dla siebie wymagałoby opasłego tomu: zarówno Ingarden, jak rosyjscy, fhrmaliści i ich kontynuatorzy używają przymiotnik&^este-tyczny” (estetyczny przedmiot, wartość, estetyczna funkcja), gdy mówią a przedmiocie zainteresowania poetyki. W każdej z tych teoryj, mimo tożsamości przymiotnika -- co więcej - mimo zasadniczego przeciwstawienia mu przedmiotów o funkcjach, wartościach itp. praktycznych, mówiący mają na myśli coś całkiem innego. W jednym wypadku (Ingarden) mówi się o przedmiotach (wartościach), które się dadzą sprowadzić do pojęcia piękna. W drugim - o specyficznym wzbogaceniu organizacji natury semiotycznej (Tynianow, Jakobson, Lot-man). Zarysowując przedmiot poetyki jako dyscypliny semiotycznej opowiadamy się całkowicie.z& tym. drugim stanowiskiem. Nie szukamy odpowiedzi na pytanie, co stanowi o przypisaniu piękna danemu tekstowi. Szukamy odpowiedzi na pytanie, jak zorganizowane są znaczenia w różnorakich tekstach, ze szczególnym uwzględnieniem tekstów o najbogatszych zasadach organizacji. One też, zresztą zgodnie z tradycją, stanowią główny przedmiot naszego wykładu.

Jeśli mimo takiego pizekonania o granicach i charakterze dyscypliny stosunkowo mało miejsca poświęcamy tym typom tekstów, które tradycyjnie nie były uważane za „dzieła sztuki słownej”, dzieje się to przede wszystkim na skutek niedostateczności stanu badań zakreślonego przez nas pola. Mamy nadzieję, że nasze nieliczne wycieczki na tereny praktycznej komunikacji przekonają czytelnika o zasadności takiego rozszerzenia zasięgu, choćby po to, by właściwie opisać teksty semiotycznie najbogatsze.

3. SEMIOTYKA POEZJI A PROBLEMATYKA JĘZYKOWA

Głównym przedmiotem zainteresowania w naszym wykładzie, przyjmującym tezę o semiotycznym charakterze sztuki, nie jest poszukiwanie poetyckości w jakimkolwiek jej rozumieniu. Dzieło poety ękiejako-całość^Jiiszalcżnie od jego estetycznych celów, jest całością znakową i do zadań poetyki należy pokazanie sposobów budowania całości znakowych takich, jakie się spotyka na terenie poezji.    '    -

Na terenie poezji występują znaki. których charakter jest nie tylko językowy, lub, ściślej mówiąc, znaki, które nie są przedmiotem opisu językoznawczego. O tym przekonuje nas modelowa analiza Bachtina. Ale znaki językowe i manipulacje, czysto językowe mają duże znaczenie. W znacznej, cząścUitcratury głównie one mogą być przedmiotem analizy, w literaturze zaś jako całości zawsze spełniają

U5

ogromną rolą. Stąduznamy'kategorie językoznawcze za główne, choć nie wyłączne narzędzie naszego opisu.

Najczęściej, uzasadniając wprowadzenie kategoryj językoznawczych do po-etyki, powoływano się na oczywisty fakt, że teksty stanowiące przedmiot naszej obserwacji to teksty językowe. A zatem jednostki języka i sposoby manipulacji nimi mają szczególne, centralne znaczenie dla informacji zawartej w tekście. Ważność jednostek językowych dla rozumienia znakowej struktury sztuki wypowiadającej się w języku, a ważność językoznawstwa, jego kategorii i metod opisu, to z pewnością jednak nie to samo. Znaczenie jednostek językowych dla zrozumienia znakowej struktury poematu nie może ulegać wątpliwości. Wątpliwości może ulegać i historycznie często ulega ważność językoznawczych kategorii i metod opisu co bywa tak uzasadniane: oto wszystkie językoznawcze kategorie i metody opisuzmierzają do tego, by opisać język przede wszystkim jakoaystem relacji. Ktoś, kto opisuje fonologięzną strukturę języka, usiłuje pokazać repertuar fonemów lub ccch dystynktywnych, których obecność lub nieobecność decydują o tym, że mamy do czynienia z tym lub innym znakiem. Ktoś, kto opisuje gramatyczną strukturę języka takiego jak polski, kładzie nacisk na to, że w tym języku każdej nazwie obowiąząje przypisanie rodzaju męskiego, żeńskiego lub nijakiego. Słowem, ktoś, kto charakteryzuje język polski, opisuje język, który każdą nazwę przedmiotu zalicza do jednej z klas rodzajowych i przeciwstawi ją nazwie zaliczonej do innych klas rodzajowych. Tymczasem bardzo często ci, którzy się interesują semantyczną strukturą poematu, prościej mówiąc; treścią poematu, sądzą, że potrafią ową treść ująć bezpośrednio, skierowując swoją uwagę na te przedmioty, zjawiska, czynności, stosunki, które przez zdania danego tekstu zostały wskazane. Wiedza o strukturze samego języka, o mechanizmie jego funkcjonowania wydaje się albo wręcz niepotrzebna (każdy z nas, kto praktycznie zna dany język, dociera doskonale do przedstawionego świata nie uświadamiając sobie relacji fonologicz-nych czy gramatycznych), albo niepotrzebna w tym swoim strukturalnym, w znacznym stopniu relacyjnym charakterze.

Nasz wykład stoi na innym stanowisku, kontynuującym pod tym względem stanowisko OPOJazu, czeskiej szkoły strukturalnej i późnych formuł R. Jakobsona¹⁷. Cały wykład jest w znacznym stopniu uzasadnieniem tej deklaracji. Z wielu względów jego istotą jest także opis systemu lub systemów, a zatem opis relacyjny.

Źe tak jest wtedy, kiedy operujemy jednostkami językowymi jako jednostkami językowymi, to chyba staje się dosyć powszechnym przekonaniem. Wracając choćby do niedawnego przykładu: powtarzający się w określonych punktach tekstu określony fonemiczny ciąg (rym) jest dla nas wartością w stosunku do jego braku, ciąg półtorazgłoskowy - w stosunku do półzgłoskowego (rym żeński do męskiego), ciąg fonemiczny rzadki w danym języku - w stosunku do ciągów fo-

'* Zob. wypowiedzi R. Ingardena, np. taką, jak Poetik md Sprachwissensćhąft, (w zbiorze:] Poeticj. Poetyka. Poetika.

¹⁷ Zob. Jakobson, Poetyka w świetle Językoznawstwa.