DSC02808

Fryderyka SchJcgla. Ludwicka Tiecka, Wilhelma Heinricha Wackcnrodera, Jean Paula i Novalisa, tworzących wyjątkowy projekt mistycznej religii sztuki. Otóż, zdaniem tego teologa i zarazem księdza kościoła ewangelicko-reformowanego, „praktyka jest sztuką, spekulacja - wiedzą, religia - zmysłem dla i upodobaniem do nieskończoności”¹*⁹. Chodzi o zmysł religijny zdolny do uchwycenia sensu całości uniwersum oraz o upodobanie jako psychologiczna, indywidualna skłonność człowieka do wzbudzania w sobie uczucia nieskończoności, stanowiącej podstawowe narzędzie w rozumieniu całości. Religia wypełniająca świat, którą niemiecki teolog traktuje bardzo szeroko, często poza instytucją Kościoła, do którego ma zresztą w wielu kwestiach sceptyczny stosunek, nosi znamiona Absolutu oddziałującego na duchowość i wszelką aktywność człowieka. Można tu wręcz mówić o panreligijnym charakterze wszechświata, podobnie jak później w pismach teoretyków romantyzmu — o święcie panestetycznym. Bóg jest nieokreślony, bezosobowy, głęboko ukryty w przestrzeni i w chwili stworzenia, bliski koncepcjom panteistycznym, poniekąd tożsamy z wszechświatem. Religia natomiast działa bezpośrednio i decyduje o duchowej jedności świata i człowieka - „gdzie religia jest i gdzie działa, tam musi się objawiać tak, by w szczególny sposób poruszać serce, mieszać ze sobą czy raczej oddalać wszystkie funkcje duszy ludzkiej i wszelką aktywność roztapiać w zdumionym oglądzie nieskończoności”¹⁹⁰.

Myśl teologiczna Schleiermachera zainspirowała w dużym stopniu głównego teoretyka niemieckiego romantyzmu Friedricha von Schlegla (1772—1829), który od początku nowego stulecia przeszedł wyraźną metamorfozę intelektualną wskutek wielu czynników, w tym trudnych wyborów osobistych. Schlegel

¹⁸⁹ F. D. E. Scbidermacher, Mowy o religii do wykształconych społród tych, którzy nią gardzą, pruł. ]. Prokopiuk, przedmowa M. Potępa, Kraków 1995, s. 75.

¹⁹⁹ Tamże, s. 60.

doić gwałtownie i nieoczekiwanie zrewidował swoje wcześniejsze poglądy dotyczące koncepcji poezji progresywnej oraz indywidualizmu romantycznego, kształtowane w duchu filozofii Fichtego, i wraz z żoną w 1808 roku przeszedł na katolicyzm. To znamienna konwersja świadcząca o głębokim przemyśleniu propagowanych dotąd koncepcji teoretycznych. Dodajmy, że konsekwentna intelektualnie, zważywszy tendencję do skrajnego, na poły mistycznego „udu-chawiania” wszelkich form twórczości i refleksji w kręgu jenajskiego romanty-zmu¹⁹'. Lektura Mów o religii bezpośrednio wpłynęła na intelektualny kształt jego Fragmentów drukowanych w „Athenaeum” w 1800 roku, znanych potem jako Idee.

Począwszy od przywołanego tu już wcześniej fragmentu trzeciego, w którym nieskończoność uznana zostaje jako warunek sine qua non wszelkiego sensu i użyteczności, pojęcie to jeszcze wielokrotnie pojawia się w przestrzeni myśli Schlegla. W stosunku do wcześniejszych, dość swobodnych i wielorakich użyć tego słowa, teraz jest ono w miarę sprecyzowane, odnoszone do sfery sacrum, ducha i religii. Staje się hermeneutycznym narzędziem rozumienia świata i człowieka, znakiem jakości myśli i atrybutem urzeczywistnianej, przeżywanej epifanii, wszak „Idee to nieskończone, autonomiczne, zawsze ruchome w sobie boskie myśli”¹⁹* (fragm. 10). Schlegel stoi po stronie schellingiańsko-neopla-tońskiej koncepcji artysty uduchowionego i demiurgicznego, dysponującego mocą stwarzania, a może nim być tylko ten, „kto ma własną religię, oryginalny ogląd nieskończoności”^,9, (fragm. 13). Oryginalność sama w sobie oraz wolność tworzenia nie konstytuują już bezwarunkowo romantycznej poezji. Każda twórczość powinna odnosić się do duchowego centrum, którym jest idea

¹⁹¹ Zob. H. Belgardt, Romantische Poesie. BegriffundBedeutungbei Friedrich Schlegel, Paris 1969.

¹⁹¹ F. Schlegel, Fragmenty, s. 152.

^1,3 Tamże, s. 153.

117