DSC03533 (3)

cie odcinka koła. prostokąta z nieznacznym wybrzuszeniem oraz trapezowa te. Grzebienie tego rodzaju są bardzo liczne na Pomorzu Zachodnim (44 okazy) w IX—XII w. (szczególne nasilenie w X i w pierwszej połowie XI w.).⁸ a poza tym na terenie Wielkopolski,⁹ Śląska,¹⁰ Ziemi Łęczyckiej,¹¹ a dalej w Danii,¹² Szwecji,¹³ Czechosłowacji¹⁴ oraz na ziemiach północno--niemieckich ¹⁵ i ruskich.¹⁶

Grzebienie z pracowni nr 1 z warstwy III i IV sa zdobione gęstym, ukośnym kratkowaniem umieszczonym na środku okładzin w polu ograniczonym z boków poprzecznymi grupami żłobków (ryc. 3, b i ryc. 5, a). Inny grzebień z warstwy IV ma w polu na środku okładzin iksowato krzyżujące się pary żłobków (ryc. 3, a). Wszystkie mają na końcach okładzin

⁸ Znamy je z Wolina z obrębu Starego Miasta (K. A. Wilde, Die Bedeutung der Grabung Wollin 1934, Szczecin 1939, tabl. Vb, 2,14; E. Cnotliwy, Wczesnośredniowieczne przedmioty z rogu i kości z Wolina, ze stanowiska 4, „Materiały Zachodnio-Pomorskie, t. IV, 1958, tabl. IV, 1,8 i inne znane nam z autopsji), Kołobrzegu (por. W. Łosiński, E. Tabaczyńska, Z badań nad rzemiosłem we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, Poznań 1959, tabl. II, 4 oraz W. Łosiński, E. i S. Tabaczyńscy, Badania archeologiczne w Kołobrzegu w 1957 r., „Sprawozdania archeologiczne”, t. IX, 1960, (ryc. 6, c). Wiele egzemplarzy ze Szczecina nie zostało dotąd opublikowanych, znamy je z autopsji.

W Gdańsku brak ich dotąd zupełnie.

⁹    Wystąpiły w Biskupinie, pow. Żnin (Z. Rajewski, Gród staropolski na półwyspie jeziora biskupińskiego w pow. żnińskim, Gród prasłowiański w Biskupinie w pow. żnińskim, Sprawozdanie z badań w latach 1936 i 1937 z uwzględnieniem wyników 1934—1935, Poznań 1938, tabl. LXV, 3), w Gnieźnie (Z. Rajewski, Zabytki z rogu i kości w grodzie gnieźnieńskim, „Gniezno w zaraniu dziejów od VII—XII wieku w świetle wykopalisk”, Poznań 1939, ryc. 4,2, 5,1 i 7,2), w Santoku, pow. Gorzów (U. Dyma-czewska, A. Dymaczewski, Wczesnośredniowieczny Santok, „Slavia Antiąua”, t. XIV, 1967. ryc. 29,4 i inne).

¹⁰    Por. J. Lodowski, Z. Trudzik, Sprawozdanie z badań osady i cmentarzyska wczesnośredniowiecznego w Czeladzi Wielkiej, pow. Góra w latach 1958—1960, „Sprawozdania Archeologiczne", t. XVI, 1964, str. 265, ryc. 4,2.

¹¹    A. Abramowicz, Przedmioty ozdobne z grodziska łęczyckiego, „Studia wczesnośredniowieczne”, t. III, 1955, str. 339, tabl. 133, e.

¹²    Np. w Aggersborg i Trelleborg (zob. C. G. Schultz, Aggersborg: Vikinge lejren ved Limfjorden, „Fra Nationalmuseets Arbejdsmark 1949”, str. 103, ryc. 19; P. Norlund, Trelleborg, „Nordiske Fortidsminder”, 4, 1, 1948, tabl. XXX, 8—8a, XXXI, 1).

¹³    Np. na cmentarzyskach w Ihre, p. Hellvi na Gotlandii (M. Stenberger, Dos Graberfeld bei Ihre im Kirchspiel Hellvi auf Gotland, „Acta Archaeologica”, Koben-havn 1961, str. 125—129, ryc. 63, 66 i 67), w Lundzie (R. Blomqvist, Kammar fran Lunds medeltid, „Kulturen”, 1942, ryc. 20), w Tuna, Alsike (T. J. Ame, Dos Bootgrdber-feld von Tuna in Alsike, Uppland, Sztokholm 1934, str. 36, tabl. XIV, 16 i inne).

^u J. Kavan, O zpracovdni a uyzdobe kosti u zópadnich Slovanu v dobę hradi&tni, „Vznik a poćatky Slovanu”, t. II, tabl. IV, 1.

¹⁵ Np. w Hamburgu (H. Steffens, Die Ausgrabungen in der Grossen Reichenstrasse zu Hamburg — 1953—1954, „Hammaburg”, t. IV, zesz. 10, 1955, str. 116, ryc. 1, 8).

¹⁰ Np. w Pskowie .(por. S. A. Tarakanowa, Nowy je materiały po archeologii Pskowa. „Kratkije Soobszczenija IIMK”, XXXIII, 1950, str. 52, ryc. 24, 5).

grupy poprzecznych żłobków.¹ Poczynając od warstwy III nieodłącznym elementem ornamentacji grzebieni są przykrawędne żłobki. Wydaje się, że opisany wyżej sposób zdobienia bardzo często występujący w Wolinie jest typowy dla strefy nadbałtyckiej w IX—XI w.²

Omawiane grzebienie wykonywano z pary okładzin i nawet kilkunastu płytek zębatych łączonych żelaznymi nitami, rozmieszczonymi przeważnie na co drugim styku między płytkami. Dane odnoszące się do różnych szczegółów podaliśmy w tablicy 2. Jest wysoce prawdopodobne, że omówione grzebienie wykonano w obrębie pracowni, w których je znaleziono.

B. Inną odmianę reprezentuje egzemplarz z warstwy IV, charakteryzujący się skośnym, profilowanym bokiem (ryc ^3, d). Jest zbudowany w ten sam sposób co opisane wyżej. Ma okładziny o przekroju w kształcie odcinka koła, zdobione gęstą, ukośną krateczką umieszczoną w polu na środku. Brak przykrawędnych żłobków. Omawiana odmiana jest niezmiernie rzadka. W Wolinie wystąpił tylko jeszcze jeden okaz, także na Srebrnym Wzgórzu w wykopie I, w warstwie VII,³ a poza tym kilka okazów datowanych na XI—XII w. jest znanych z terenu Skandynawii.⁴ Ze względu na lokalną ornamentykę grzebień ten możemy uważać za wytwór pracowni nr 1.

C. W pracowni nr 1, w warstwie IV znalazł się fragment grzebienia o prostym boku, należący zapewne do małego okazu z łukowatymi okładzinami. Grzebienie tego rodzaju wystąpiły w warstwie IV ale poza obrębem pracowni.⁵ Grzebienie omawianego typu znane są w Europie od V/VI do XII w.⁶ a na Pomorzu od X do XIII w.⁷ Na ziemiach polskich

221

1

   Występuje także na grzebieniach innego typu. Gruntowne uzasadnienie tej tezy nie jest tu możliwe z braku miejsca. Szerzej wypowiemy się na ten temat w przygotowywanej pracy o rogownictwie pomorskim.

2

   Por. prace cytowane w przypisie 2.

3

   W zbiorach Pracowni Archeologicznej IHKM PAN w Wolinie pod nr inw. 423/62.

4

   Por. E. B. Lindberg, Frdn Palmerska Tomten en grundgdvning 1941, „Situna Dei”, 1942, ryc. 4, a i 5 oraz E. Nordahl, En gravfdltsundersóknmg vid Kroksta i Aker-by s:n., „Tor”, 1949—1951, Uppsalla 1952, str. 54, ryc. 4.

5

   Okazy dotąd nie publikowane znajdujące się w zbiorach Pracowni Archeologicznej IHKM PAN w Wolinie pod nr inw. 2513/65 i 1990/66.

6

   Najstarsze występują na terenie Niemiec i Czechosłowacji (zób. F. Holter, Das Graberfeld bei Obermollern aus der Zeit des dl ten Thiiringen, „Jahresschrift fur die Vorgeschichte der sachsisch-thiiringischen Lander”, Ł XII, zesz. 1, 1925, str. 42, tabl. V i XIX oraz inne; J. Kudrnóć, Vyzkum slovanskeho hradiSte u Klućova, „Archeolo-gicke Rozhledy”, roczn. IV, zesz. 5, 1952, str. 110, ryc. 68). Przykłady można mnożyć, z braku miejsca poprzestaniemy na podanych. Warto tylko dodać, że grzebienie omawianej odmiany występują w dużym rozproszeniu od ujścia Renu do dorzecza Kamy i od Dunaju do Starej Ladogi.

7

   Nieco wcześniej pojawiły się na Pomorzu Zachodnim (np. w Wolinie — por. K. A. Wilde, op. cit., tabl. Vb, 26—27), później na Pomorzu Wschodnim (por. Z. Hilcze-