DSC08177 (2)

110 Barbara Ostapiuk

Ryc. 4. Proporcje pomiędzy prawidłowymi a nieznacznie, średnio oraz znacznie wadliwymi realizacjami fonemu M u osób ze skróceniem wędzidełka języka według wieku (na podstawie własnych badań)

nie istotny (Pearson chi-kwadrat: p < 0,00001) związany z wiekiem badanych: im są starsi, tym mniej realizacji w klasie fonemowej /nie r/ (tradycyjnie nazywanych substytucją) oraz realizacji zerofonemowych (tradycyjnie nazywanych elizją), tym więcej natomiast realizacji wadliwych w klasie Id (tradycyjnie nazywanych deformacją) [zob. Ostapiuk 2002 a].

Większość młodszych dzieci (do siódmego, a zwłaszcza do czwartego roku życia), podlegając przede wszystkim „tendencji do ekonomii wysiłku fizycznego i umysłowego, wydatkowanego w procesie mowy’’ ⁵[Ivić 1975

Ryc. 5. Proporcje pomiędzy rodzajami realizacji fonemu Itl u osób ze skróceniem wędzidełka języka według wieku (na podstawie wyników własnych badań)

s. 147], nie pokonuje oporu naprężonego wędzidełka i znacznie wadliwie realizuje fonem Irl, najczęściej poza klasą fonemową (typowe i nietypowe substytucje, elizje). Większość starszych dzieci (po siódmym roku życia) z kolei, pod naciskiem „drugiej - przeciwstawnej tendencji - zagwarantowania różnic fonemowych” (tamże), częściowo przezwycięża przeszkodę i - dzięki wypracowaniu zastępczych pozycji i ruchów języka -tworzy nieznacznie i średnio wadliwe głoski w klasie fonemowej /r/ (deformacje)²⁴.

IX. CZY ISTNIEJĄ FIZJOLOGICZNE DEFORMACJE?

Przyjęło się uważać, że na przykład wymowa [safa] zamiast [szafa] (niepożądane miejsce artykulacji; substytucja) jest przejściową konsekwencją naturalnych, rozwojowych mechanizmów, a np. wymowa [s^imę^dzy^z#^bowe-ok] zamiast [sok] (także niepożądane miejsce artykulacji; deformacja) jest jednoznacznym wyrazem zaburzeń (np. zgryzowych, oddechowych). Trudno podzielać przekonanie, że niepożądane cechy, które prowadzą do przekroczenia granicy fonemu, są właśnie związane z naturalnymi zmianami w obrębie czynnościowo skoordynowanych struktur oddechowo-fonacyjno-arty-kulacyjnych²⁵, a niepożądane cechy w polu realizacji fonemu związane są akurat z patologią w obrębie tych struktur (wadliwą budową, nieprawidłową czynnością).

Można przypuszczać, że niektóre cechy — kwalifikowane jako deformacje (i uważane w związku z tym za patologię) - mają także swoje fizjologiczne oblicze,

Na przykład niepożądaną w języku polskim międzyzębowość uważa się za wadę, która „nie ustępuje samoistnie” [np. Demel 1974 s. 17] i kwalifikuje jednoznacznie jako patologię, np.: „W sygmatyzmie wyróżnia się następujące sposoby realizacji dźwięków: 1. deformacje (mówimy wtedy o sygmatyzmie w 1 a ś c i w y m), polegające na nieprawidłowej wymowie spółgłosek zębowych (s, z, c, dz), dziąsłowych (sz, i, cz, di), palatalnych [ś, ź, ć, dz)\ deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia. W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja, wyróżnia się różne typy seplenienia (np. mię-

²⁴    Następuje to - jak wynika z własnych badań - spontanicznie lub z podobnym skutkiem ^w logopedycznej terapii [Ostapiuk 2000].

²⁵    Na przykład: zmiany w rozmiarach i położeniu krtani w zależności od wieku [Prusze-wicz 1992 a], zmiany w położeniu języka w jamach ustnej i gardłowej (m.in. w związku ^{z ob}niżaniem krtani, zmianą sposobu jedzenia), zmiany wielkości i kształtu jamy ustnej zwią-^{Zane z} wyrastaniem kolejnych zębów, wymianą uzębienia, kształtowaniem łuków zębowych 'zgryzu.