DSC08175 (2)

106 Barbara Ostapiuk

B. O.]. Trafne różnicowanie językowych zjawisk, które się obserwuje wmówię dziecka, decyduje bowiem o podjęciu terapii logopedycznej we właściwym czasie”.

A. Majewska-Tworek badaniami objęła 160 dzieci w wieku 3,0-6,11, wykluczając „dzieci, w których wymowie stwierdzono obecność zniekształconych głosek [...], bowiem [...] nie można opisywać normy rozwojowej, uwzględniając zjawiska o charakterze patologicznym” [Majewska-Tworek 2001 s. 47], Autorka wyróżnia zatem wśród badanych: 1) dzieci „z utrwaloną prawidłową wymową” oraz 2) dzieci, których „wymowa była nieprawidłowa bądź jeszcze nieustabilizowana, tzn. w wypowiedziach stosowano stale bądź nieregularnie substytucje obserwowanych fonemów” (tamże s. 44) (autorka deklaruje tym samym - zwróćmy uwagę — że substytucję uważa za zjawisko fizjologiczne, patologiczne bowiem z badań wykluczyła).

Z przywołanych badań wynika, że wraz z wiekiem liczba dzieci z prawidłową wymową wzrasta, a liczba dzieci z substytucją (i elizją) maleje. I tak np. utrwalonej wymowy [r] nie ma aż 70% dzieci w czwartym roku życia, 45% w piątym roku życia, 20% w szóstym roku życia. Wśród badanych w wieku 6,7.-6,11 już tylko 2,5% nie wymawia [r], co zarazem oznacza, że 97,5% badanych w drugiej połowie siódmego roku życia wymawia [r] (na ryc. 1 przedstawiam obraz rozwoju realizacji fonemu /r/ według badań A. Majewskiej-Tworek [2001]).

Ryc. 1. Proporcje pomiędzy prawidłowymi realizacjami fonemu Id a substytucjami (i elizjami) w grupach wiekowych (na podstawie wyników badań A. Majewskiej-Tworek [2001])

Taki obraz - odbiegający od rzeczywistości — powstał w wyniku poddania analizie wyselekcjonowanego materiału (realizacje normatywne, substytucje i elizje, bez deformacji), co pozwoliło pokazać wyłącznie jedną ze znanych

już tendencji rozwojowych: zanikanie substytucji (i elizji) wraz z wiekiem (na ryc. 2 przedstawiam - dla porównania - podobny obraz zanikania substytucji w realizacji fonemu lxl według wcześniejszych badań A. Sołtys--Chmielowicz [1998 s. 98] u 1063 dzieci na podstawie danych w tab. 39).

Ryc. 2. Proporcje pomiędzy prawidłowymi realizacjami fonemu lxl a substytucjami (i elizjami) w grupach wiekowych (według wyników badań A. Soltys-Chmielowicz [1998])

Podobny tok wnioskowania znajdujemy w publikacji J. T. Kani [1967], który - choć podkreśla prowizoryczny charakter obserwacji i akcentuje potrzebę poznania form wadliwej wymowy dorosłych dyslalików - zanikanie substytucji (i elizji) utożsamia ze zwiększeniem częstości poprawnej wymowy u dorosłych: „[...] nie mamy tu [u dorosłych - przyp. B. O.] do czynienia z proporcjonalnym zmniejszeniem się wszystkich form obserwowanych u dzieci, lecz reprezentowana jest tylko druga grupa, czyli ro-tacyzm właściwy. Tak więc ogólny odsetek zniekształceń udorosłych zmniejsza się dzięki niemal całkowitemu zanikowi form r = 0, j lub / [...] [podkr. moje - B. O.]” [Kania 1967 s. 182],

Nawet jeśli rzeczywiście odsetek zniekształceń u dorosłych jest mniejszy niż u dzieci, czy można wnioskować, że żadne z nich uprzednio nie było substytucją? Czy wszystkie stwierdzane u dorosłych deformacje były nimi w przeszłości? Osobiście często spotykam u dorosłych (pacjenci, rodzice pacjentów, studenci) pozanormatywne realizacje fonemu 1x1. Osoby te często -jak się w rozmowie okazuje - miały problemy z głoską [r] w dzieciństwie (ówczesne realizacje mogły być substytucjami)¹⁷.

¹⁷ Studenci pedagogiki w pracach kontrolnych z logopedii (na temat pozanormatywnej realizacji jednego z polskich fonemów) często opisują dorosłe osoby. Niekiedy ustalają także,