DSC08176 (2)

108 Barbara Ostapiuk

Zanikanie substytucji w okresie rozwoju wymowy nie jest kwestionowane, Rzadko spotykamy tę formę wymowy u siedmiolatków, incydentalnie w późniejszym wieku [np. Kania 1969 s. 246] [powyższe uogólnienia nie dotyczą dzieci specjalnej troski]. Czy jest to jednak zarazem dowód na fizjologiczne podłoże substytucji?

Jeśli chcemy poznać inne tendencje w nabywaniu umiejętności artykula-cyjnych, musimy zadać pytanie: skąd wywodzą się deformacje stwierdzane u siedmiolatków? Czy przedtem (w ich szóstym, piątym, czwartym, trzecim roku życia) już były deformacjami, czy może patologicznymi substytucjami (lub elizjami), które pochopnie oceniliśmy jako zjawiska fizjologiczne?

VIII. CZY ISTNIEJĄ PATOLOGICZNE SUBSTYTUCJE?

Pozostając w przekonaniu, że nie wszystkie substytucje (i elizje) trzy-, cztero-, pięcio-, sześciolatków przekształcają się z czasem w normatywne realizacje, że niektóre z nich zostaną w przyszłości zastąpione deformacjami, że od pozafonemowej realizacji (substytucja, elizja) prowadzą dwie drogi: 1) droga fizjologiczna, zakończona normatywną realizacją fonemu (cechy fone-mowe realizowane w normatywnych pozycjach i ruchach oddechowo-fonacyj-no-artykulacyjnych; 2) droga patologiczna, zakończona deformacją = pozanormatywną realizacją fonemu (cechy fonemowe realizowane w pozanormatywnych pozycjach i mchach oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnych), można założyć, iż obraz zanikania substytucji wraz z wiekiem jest inny (zob. ryc. 3).

Jeśli zanikaniu substytucji (i elizji) towarzyszy nie tylko przyrost prawidłowych realizacji, ale także przyrost deformacji, to tendencja zanikania substytucji (i elizji) obrazuje nie tyle proces nabywania prawidłowej artykulacji^{1 2}, ile naturalne dążenie kilkuletniego użytkownika języka „do zagwarantowania różnic fonemowych” [Ivić 1975 s. 147]³. Dążenie, które (wyjąwszy dysfonemię i wynikającą z niej alalię/dyslalię wtórną [Ostapiuk 1997]) u jednych uwieńczone jest normatywną głoską, u innych - w wyniku działania jakiejś przeszkody w normatywnej realizacji - wadliwą⁴.

Ryc. 3. Proporcje pomiędzy prawidłowymi realizacjami fonemu 1x1 a substytucjami (i elizjami) oraz deformacjami według wieku (hipotetyczne wartości)

Własne badania jakości wymowy u 210 osób ze skróconym wędzidełkiem języka (ankyloglosja) pozwalają stwierdzić, że zanikanie substytucji (i elizji) nie jest wyłącznie cechą fizjologicznego rozwoju artykulacji. W tym przypadku zanikanie substytucji odbywa się przede wszystkim na rzecz deformacji, a tylko incydentalnie na rzecz normatywnej realizacji.

Analiza wyników wykazała, że jakość realizacji fonemu 1x1 (normatywna oraz nieznacznie, średnio lub nieznacznie pozanormatywna - zob. ryc. 16, 17) w sposób statystycznie istotny związana jest nie tylko z jakością wę-dzidełka języka (prawidłowe oraz nieznacznie, średnio lub znacznie skrócone - zob. ryc. 12), ale także z wiekiem badanych⁵: starsi (niezależnie od tego, czy byli objęci logopedyczną opieką) dwukrotnie rzadziej tworzą znacznie wadliwe realizacje (ok. 40% po siódmym i po czternastym roku życia) niż młodsi (87% do czwartego roku życia), a prawidłowe głoski [r] tworzą wyłącznie badani po 7 roku życia (tylko cztery osoby spośród 210)⁶ (zob. ryc. 4). Wyniki te sugerują, że, być może, potoczne przekonanie o tym, iż dziecko z wady wymowy „wyrasta”, odnosi się właśnie do „wyrastania” z jej znacznie wadliwej postaci.

W kontekście rozważań o kryterium lingwistyczno-metrykalnym ważniejsze natomiast jest, że w ankyloglosji rodzaj wadliwych realizacji nie jest związany z jakością wędzidełka języka⁷, jest natomiast w sposób statystycz-

1

jaka forma wadliwej wymowy poprzedzała obecną, np.: „U badanej I. (23 lata) nieprawidłowa realizacja fonemu /r/ polega na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby. [...] Z wywiadu, jaki przeprowadziłam, dowiedziałam się, że I. do 4 roku życia zamiast «r» wymawiała «1», a kiedy wykształciła wyżej opisaną formę wymowy, rodzice nie czuli potrzeby objęcia jej opieką logopedyczną, tak więc I. nigdy nie korzystała z fachowej pomocy”.

2

   Warto przy okazji nadmienić, że znikomy odsetek substytucji po siódmym roku życia oznacza, iż odsetek zaburzeń słuchu fonemowego też może być, co najwyżej, znikomy.

3

   W dążeniu tym wyraża się respektowanie „prawa najmniejszego wysiłku” [Encyklopedia [...] 1999 s. 458] słuchacza.

4

   Wadliwa głoska jest kompromisem pomiędzy „prawem najmniejszego wysiłku” mówiącego a „prawem najmniejszego wysiłku” jego słuchacza.

5

   Grupy wiekowe są jednorodne pod względem jakości ruchów języka (według Pearson chi-kwadrat p = 0,4).

6

   Współczynnik korelacji (według Spearman Rank) pomiędzy jakością realizacji a wiekiem wynosi -0,38 i jest statystycznie istotny (p < 0,00001).

7

   Wartości p (Pearson chi-kwadrat) wyrażające związek pomiędzy rodzajem realizacji 1x1 ^a jakością badanych ruchów języka: J I p = 0,67; J II p = 0,15; J III p = 0,38; J IV p = 0,81; ^J V p = 0,30 (ruchy języka: J I - J V zob. ryc. 12) [Ostapiuk 2000].