DSC03912 resize

Rozwój stosunków kulturowych na Pomorzu 69

n.. ryc. 17). W tym też regionie występują skarby ze złomem i surowcem brązowym, a także skarby producentów.

W literaturze silnie podkreśla się wzrost bogactwa ludności tego czasu, mający powodować daleko idące społeczne konsekwencje (np. V. Furmanek, F. Horst 1982, s. 12 n.), ostatnio jednak słusznie przestrzega się przed przecenianiem tego zjawiska. tym bardziej, że szczegółowe badania wykazują istnienie regionalnych różnic w dystrybucji brązów nawet na stosunkowo niewielkich obszarach (N. D. Broadbent 1983; K. Knstiansen 1978, s. 166 n.). Zresztą najbogatsze groby z Pomorza nie wyodrębniają się od pozostałych tak wyraźnie, jak to widać na innych terenach.

Inną cechą, stanowiącą niewątpliwie przejęcie tradycji mogiłowej (Z. Benkovsky-Pivovarova 1975) jest ciałopalenie. Nieco ponad połowa znanych z Pomorza grobów tego okresu, to groby ciałopalne. O ile, ze względu na niewielką ilość danych, nie jest to przypadkiem, to cecha ta odróżnia omawiany region wyraźnie od obszarów sąsiednich (H. Schubert 1972; M. Gedl 1975). Na kilku cmentarzyskach (Wartin, Brzeźniak) udało się zaobserwować ciągłość użytkowania przez kilka okresów.

Dla określenia przynależności kulturowej tego regionu bardzo ważne byłyby studia nad ceramiką — niestety brak jest podstaw dla takiej analizy. O wschodnim Pomorzu wiemy jedynie, że występują tam nieliczne skorupy kultury trzcinieckiej lub im podobne (J. Dąbrowski 1972, mapa 1). Na podstawie ceramiki z innych części Pomorza próbowano włączyć cały ten teren w obręb kultury „przedłużyckiej” (J. Ko-strzewski 1958, s. 9 n.) lub mówiono przynąjmniej o enklawie mogiłowej (B. Gediga 1978, s. 161 n., ryc. 66). Istotnie, kilka znanych z Pomorza naczyń wykazuje nawiązania do form mogiłowych (por. np. H. J. Eggers 1969, ryc. 357; K. Siuchniński 1963, ryc. 6d, e). Należy jednak przypomnieć, iż pewna część ceramiki zaliczana jest do tego okresu raczej intuicyjnie, a także, że brak jest możliwości porównywania tej ceramiki z inną niż mogiłowa, a to ze względu na jeszcze gorszy stan jej poznania na obszarach położonych dalej na zachód. Oddziaływania południowe (technika chropowacenia) zaznaczają się w II okresie nawet na ceramice z południowej Szwecji (H. Arbman 1954, ryc. 41). Uznać to wypada za zjawisko normalne, gdyż oddziaływania w zakresie ceramiki mogły docierać zwłaszcza szlakiem często używanym do transportu brązów. W tej sytuacji wykorzystywanie kilku zaledwie naczyń do tworzenia daleko idących uogólnień nie wydąje się usprawiedliwione.

Przejście od □ do III okresu epoki brązu odbyło się na Pomorzu szybko i bez opóźnień widocznych na niektórych obszarach nadbałtyc- ' kich (K. Randsborg 1968, s. 133). Czy jednak oznacza to także zmianę kultury?