DSC03917 (2)

40 Emblematyka oraz ikonologia

i obraz. Stanowiła osobny sposób współistnienia słowa i obrazu, spokrewniony ze zwyczajną emblematyką, w której słowo i obraz powinny pozostawać w ścisłej korelacji, lecz wyrażane były osobno.

Potwierdzona praktyką teoria dopuszczała pod koniec wieku XVI i w stuleciu następnym w kompozycji emblematycznej istnienie również czwartego członu. Był nim tak zwany „commentarius”, który wprowadzano już często do późniejszych wydań Alciatusa. Do komentarzy takowych włączano wypisy z autorów klasycznych, z Pisma św., dzieł ojców Kościoła, uznanych autorów późniejszych, z popularnych kompendiów encyklopedycznych, zbiorów morałów i sentencji. Ponieważ obok emblematów, w których człony subskrypcyjne najczęściej pisywano wierszem, pojawiały się też kompozycje z subskrypcjami pisanymi prozą, często rytmizowaną, stylem właściwym napisom nakamiennym wyrażanym stylem elogium, bywało, że człony subskrypcji i komentarza zlewały się razem w pewną całość. Bywało też, że komentarz uzupełniał i rozwijał sentencje motta.

W książce Obraz - Słowo - Znak (1973) podawałem^{1 2} najważniejsze opracowania teoretyczne na temat emblematyki w literaturze światowej, z pełną świadomością, że ten wykaz nie jest pełny, lecz zawiera tylko pozycje wybrane, uznane wtedy za najważniejsze.

Dziś, piszę te słowa w początkach roku 2002, dorobek teoretycznych opracowań jest oczywiście nieporównywalnie bogatszy. Referując stan badań, trzeba by napisać na ten temat książkę. Tym bardziej przeto przeprowadzić trzeba selekcję, by wyróżnić prace najbardziej znaczące. Nadal na pewno wartość mają encyklopedyczne opracowania Hecksche-ra i Wirtha³ i Mario Praza⁴, wielkie kompendium Henkela i Schónego i jego uzupełnienie w wydaniu II⁵. Ważne są wspominane już książki i rozprawy Liselotte Dieckmann, Petera Dały, Daniela Russella, prace Karela Portemana⁶, Bernharda Scholza, do tego można właściwie dodać wiele innych publikacji czasopisma „Emblematica”, i cenne kompendia redagowane przez Petera Dały i jego współpracowników.

Wśród polskich prac obok książek i rozpraw piszącego te słowa i Pauliny Buchwald-Pelcowej wymienić można już sporo prac przedstawicieli młodszego pokolenia badaczy, wśród nich wyróżniają się studia Piotra Rypsona o poesis figurata, ale podejmują je także inni, np. Piotr Wilczek, którego zainteresowała głównie sarmacka poesis figurata, Bogusław Pfeiffer, z historyków sztuki Anna Kozak, Joanna Tomicka i jeszcze kilku innych, nie licząc oczywiście badaczy starszych, do prac ich będziemy jeszcze nawiązywać w dalszych rozważaniach. A ileż ważnych niekiedy myśli wypowiedziano także na ten temat w rozproszonych rozlicznych pracach wielu badaczy literatury i sztuki, książki i kultury należących do różnych pokoleń.

Problemy teorii emblematu i spokrewnionych z nim form hierogłifikn, symbolu pojawiały się dość często od schyłku XVI wieku w przeróżnych poetykach, podręcznikach i rozprawach używanych w szkolnictwie, w kolegiach jezuickich, innych kolegiach zakonnych, kolegiach w środowiskach reformacyjnych. Prócz podręczników drukowanych, wśród których długo korzystano z dzieła Scaligera, szczególna rola przypadła podręcznikowi jezuity Jakoba Pontanusa (jego definicje przytoczyliśmy obszerniej), Jakuba Masena, Buchlerusa, potem Juvencjusza. Nie wszystkie dzieła z tej dziedziny - nawet tak popularne i kolportowane w licznych odpisach traktaty Macieja Kazimierza Sarbiewskiego doświadczyły tego losu - doczekały się współcześnie druku. Obok podręczników drukowanych istniały i kursowały wśród kolegiów, ich profesorów (wędrujących często po różnych miejscowościach) oraz słuchaczy liczne podręczniki rękopiśmienne, podręczne kompendia, zbiory przykładów. Niektóre z nich ze wzmiankami o emblematach, hieroglifikach, symbolach wspominałem z podawaniem sygnatur w książce Obraz - Słowo - Znak⁶⁵, omawia je obszerniej Teresa Michałowska w książce pt. Staropolska teońa genologicznaNawiązują do nich w swych pracach także Barbara Otwinowska^{7 8 9}, Elżbieta Samowska-Temeriusz¹⁰, Paulina Buchwald-Pelcowa¹¹ i również piszący te słowa. Wspomina się o tym w hasłach dwukrotnie wydanego (ostatnio w roku 1991) Słownika literatury staropolskiej. Emblemata, hieroglifiki, utożsamiane często z symbolami, w owych rękopiśmiennych zazwyczaj kompendiach traktowane były jako poesis artificiosa, przywoływano je przy charak-

From Tkeory to Practice, „Emblematica", Vol. 6,1992, Nr 2, s. 283-306. Po polsku kompetentnie o sprawach tych informują prace Piotra Rypsona.

J. Pelc, Obraz - Słowo - Znak. Studium o emblematach w literaturze staropolskiej, Wrocław 1973, s. 23-24.

W.S. Heckscher, K.A. Wirth, Emblem, Emblembuch, w: Reallexicon zur deutschen Kunstge-sćhichte, vol. 5, Stuttgart 1959, s, 82-228.

M. Praż, Studies in Seuenteenth Century Imagery, 2 ed., Roma 1964, passim.

Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts, hrsg. von A. Henkel und A. Schone, II ed., Stuttgart 1976, + Suplement, Stuttgart 1976. Wydanie I - Stuttgart 1967 bez Suplementu.

K. Porteman, Inleiding tot de Nederlandse emblemata-literatur, Groningen 1977 i inne jego prace.

J. Pelc, Obraz - Słowo - Znak, op. cit., s. 22-27.

T. Michałowska, Staropolska teońa genologiczna, Wrocław 1974, passim, zwłaszcza hasła: emblemat, hieroglifik, symbol, poesis artificiosa, poesis figurata.

Bardzo cenne, a niestety rozproszone studia B. Otwinowsldej dotyczące poetyki, retoryki, elo-gium; do wielu z nich odsyłam dalej w książce.

Wśród prac G. Sarnowskiej wymienić pragnę przede wszystkim książkę: świat mitów i świat znaczeń. Maciej Kazimierz Sarbiewski i problemy wiedzy o starożytności, Wrocław 1969; tejże, Droga na Parnas. Problemy staropolskiej wiedzy o poezji, Wrocław 1974; tejże, Zarys dziejów poetyki. Od starożytności do końca XVII wieku, Warszawa 1985.

Również dotąd niezebrane są razem cenne studia P. Buchwald-Pelcowej na temat emblematów i książki emblematycznej; wiele odsyłaczy do nich w tej książce. Poza tym autorka obszernego wprowadzenia do dziejów emblematyld z bibliograficznego kompendium: Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI-XVIII w., Wrocław 1981.