DSC03925 (2)

54 Emblematyka oraz ikonologia

Inskrypcje przy „symbolach” - sądzono - powinny być krótsze i całkowi-cie oczywiste, zrozumiałe, niewłaściwe było tu stosowanie w roli inskrypcji obszerniejszej sentencji, które tolerowano przy „emblematach"¹¹⁶. U niektórych autorów pojęcie „emblematu” bywało wymiennie używane z poję. ciem „symbolu”. Banizo często bowiem I używając terminologii Erwina Panofeky’ego‘¹⁷ - zatrzymywali się oni przy analizie ikonograficznej lub nawet tylko przy opisie preikonograficznym, nie przechodząc do wyższego szczebla interpretacji ikonologicznej czy też dokonując jej w sposób bardzo uproszczony.

W roku 1626 ukazało się w Mediolanie ważne dzieło pióra Christofora Giarda Bibliothecae Alexandńnae icones symbolicae, propagujące postawę neoplatońską w rozumieniu symboli, przyznającą im rolę szczególną, w przeciwieństwie do bardziej racjonalnego, arystotelesowego ich rozumienia, reprezentowanego przez Ripę i wielu teoretyków potrydenckich. Obie te koncepcje rozumienia symbolów: platońska irracjonalna, często mistyczna, oraz arystotelesowska, racjonalna, uznająca je za znaki konwencjonalne, współistniały oraz krzyżowały się w XVI i XVII wieku¹¹⁸.

Niejasności występowały przy rozróżnieniu „emblematu” i „hieroglifi-ku”, wywodzonego z tradycji starożytnych Egipcjan i ich pisma. I tu podkreślano, że konstrukcja „hieroglifiku” polega na tym, że pewne rzeczy uznawane są za reprezentatywne odpowiedniki innych rzeczy czy pojęć, podczas gdy w „emblematach” (jako strukturze bardziej rozbudowanej) dopuszczalna jest różnoznaczność i złożoność wzajemnych odniesień członów¹¹⁹. Za typowe przykłady „hieroglifików” uznawano np. „Słońce”, „Miesiąc” czy „Bazyliszka” jako znaki wieku, „Pelikana” jako znak miłości pełnej poświęcenia, „Mysz” jako znak upadku bądź przyczyny upadku¹²⁹.

Czasem jednak autorowie poetyk czy traktatów (m.in. w pewnym stopniu Silvestro de Petrasancta)¹²¹ terminami „emblema”, „symbol” i „hieroglifik” posługiwali się (niemal lub nawet całkowicie) wymiennie, nie zwracając uwagi na czynione próby rozgraniczenia ich znaczeń. Wieloznacz-

¹¹⁶    Por. m.in. rkps Ossol. 2873/1, k. 17 verso; rkps Bibl. Jagiell. 4273, k. nlb.; Chmielowski, op. cii, 8.828-829.

¹¹⁷    E. Panofeky, Iconography and Iconology: An Introduction to the Siudy of Renaissance Art, w. E. Panofeky, Meaning in the Visual Arts: Papers in and on Art History, Garden City-New York 1955, 126-40.

^1,8 E.H. Gombrich, Icones Symbolicae: The Yisual Image in Neo-Platonic Thought, op. cit., s. 163-192.    *

¹¹⁹    Niektórzy autorzy dbając o precyzję swej argumentacji twierdzili, iż hieroglifiki (zgodnie z tradycją egipską) zawierać winny tylko obraz, bez lemmy, inskrypcji. Por. rkps Ossol. 1939/1, k. 156 ver-so-157; rkps Bibl. Jagiell. 4273, k. nlb.; rkps Bibl. Naród. 16885, k. 61 verso; rkps Bibl. PAN w Krakowie 1333, k. 46 verso; rkps Kóm. 616, k. 67-67 verso. Podobne stwierdzenia w wielu innych poetykach i retorykach staropolskich.

¹²⁰    Por. np. rkps Bibl. Naród. 16881, k. 30-30 verso, a także inne kompendia.

¹²¹S. Petrasancta, De symbolis heroicis libri IX, Antverpiae 1634, passim.

ność słowa „symbol" wyraźnie odczuwana już w XVI i zwłaszcza w XVII w. utrudniała jeszcze bardziej próby dokonania oczywistych rozgraniczeń. Jakkolwiek często zdawano sobie sprawę, że „emblema” stanowi - lub przynajmniej może stanowić - strukturę złożoną z pewnego zhierarchizowanego zespołu symbolów tworzących jedną całość.

Dostrzegano - a niejednokrotnie przeceniano nawet - pokrewieństwa emblematów i malowanych oraz przede wszystkim pisanych enigmatów, logogryfów itp. W poetyce staropolskiej odnajdujemy rozważania De emble-mate aenigmatico, logogryphico, ffryphico' . Okultystyczną mądrość dawnych Egipcjan i Greków wiązano tu często - w XVII w. coraz częściej -z nową chrześcijańską symboliczną interpretacją.

Symboliczne interpretowanie różnych zjawisk i posługiwanie się symbolicznymi wizerunkami dla zrozumienia treści pojęciowych, przyjęte już przez ludzi renesansu, rozwija się w wieku XVII i ogarnia nawet nowe dziedziny. I tak np. Jan Amos Komensky symbolicznymi, hieroglificznymi i emblematycznymi figurami posługiwał się jako ważnymi instrumentami przy nauce języków, o czym świadczy jego dzieło Orbis sensnalium pictus ąuadrilinguis, hoc est: Omnium fundamentalium in munda rerum, et in vita actionum, pictura et nomenclatura, germanica, latina, italica et gal-lica^m. Było to w pewien sposób realizacją postulatu wysuwanego przez Campanellę, zmierzającego ku nauczaniu poglądowemu.

Już u schyłku epoki baroku interesującą propozycję ujęcia wszelkiej symboliki w jednym kompendium, choć wyodrębniającym poszczególne działy^{1 2}", podjął Claude Franęois Menestier w dziele pt. La Philosophie des images (1682). Jego koncepcja „obrazów symbolicznych” oparta była na podstawowym założeniu, że „wszystkie sztuki i wszystkie nauki operują wyłącznie obrazami”.

1

122    Rjcps Ossol. 1170/1, k. 39-40 (na k. 36-39 De epigrammate emblematico)-, por. rkps Kóm. 616, k. 67-67 verso i podobne wypowiedzi w innych poetykach. Por. leż J. Montagu, The Pamted Enigma and French Seventeenth-Centiiry Art, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes*, YoL XXXI, 1968, s. 307-334. Por. rozdz. II, s. 113.

¹²³    J.A. Komensky, Orbis sensnalium pictus, Norimbergae 1679, passim (por. np. s. 88,136,178

2

inne). Por. L. Forster, Comenius und die Emblematik: ein Hinweis, „Zeitschrift fur slavische Philoło-gie”, Bd. 29, 2, s. 247-250; D. Tschiżewskjj, Kleinere Schriften 11: Bohemica, Mtinchen 1972, s. 212-215.

124    por. też J. Loach, Menestiefs Emblem Theory, „Emblemabca", YoL 2,1987, Nr2, s. 317-336.