DSC03921 (2)

■

48    _Emblematyka oraz ikonologia__I

do tradycji staroegipskich, przywoływana na ogół w duchu neoplatonizmu symbolika hieroglificzna stosowana w emblematach.

Służyła ona często również do przedstawiania pojęć ogólnych, których prezentacja łączyła czasem elementy personifikacji wzbogacanej znakami symbolów, hieroglifików. Szczególnie wyrazisty przejaw osiągały jednak wizerunki pojęć w formie personifikacji.

Historia późniejszych wydań zbiorów Emblematów Alciatusa - jak już pisaliśmy - przyniosła interesujące zjawisko wyodrębniania jako osobnego działu emblematów będących wizerunkami pojęć ogólnych, czasem 1 ale nie zawsze - wyrażanych za pomocą personifikacji wyposażonych w pewne atrybuty częściej poprzez inne symbole.

Odczuwano jednak potrzebę systemowego opracowania osobnego swoistego katalogu owych personifikacji. Tym właśnie była Iconologia Cesare Ripy. Wydana najpierw w postaci opisu wizerunków pojęć (1593), a potem opublikowana wraz z odpowiadającymi opisom rycinami (1603). Pamiętać trzeba, że Ripa zebrał właściwie i w systematyczny katalog ułożył to, co było uznawane dość powszechnie i przyjęte w literaturze i sztukach. Następne wydania dzieła Ripy wzbogacały katalog wizerunków pojęć. Dodawano stopniowo coraz bardziej zróżnicowane wizerunki różnych pojęć, dodawano także pojęcia nowe. Przede wszystkim jednak starano się ukazać różne, wariantowe oblicza pojęć szczególnie ważnych. Już we wcześniejszych edycjach dzieła Ripy pojawiały się np. wizerunki różnych „Concordii”, „Sapientii”.

Przy charakteryzacji wizerunków, personifikacji pojęć, Ripa odwoływał się do symboliki hieroglificzno-emblematycznej, np. Wierność trzyma w ręku klucz - znak, że dotrzymuje poufirości, sekretu, u nóg ma psa -symbol zwierzęcia wiernego. Rozrzutność ma zasłonięte oczy, obiema rękoma trzyma pełen i otwarty róg obfitości, ale trzyma odwrócony otworem w dół i bezmyślnie roztrwania jego zawartość.

Przekonuje to nas, że samodzielność ikonologii, jej oddzielenie się od emblematyki i hieroglifiki nie miały charakteru absolutnego rozdziału. Iko-nologiczne personifikacje pojęć właściwie nie mogły egzystować bez odwołań do emblematycznych symboli. Wystarczy zajrzeć do katalogu personifikacji, wizerunków postaci kreowanych w dziele Ripy, by dostrzec symbolikę, jaka charakteryzuje i określa zakresy ich działań. Nietrudno dojrzeć tu wyraźne pokrewieństwa świata symboliki emblematycznej, hiero-glificznęj, ikonologicznej, które stanowiły wspólnie świat barokowej jedności słowa-idei-myśli i obrazu.

Z drugiej strony ikonologia miała swój osobny bujny żywot znaczony nowymi wzbogaconymi wersjami dzieła Ripy i jego wielojęzycznymi mutacjami. Wśród nich na uwagę zasługuje wersja francuska opracowana przez Jeana Baudoin, w której niezwykle mocno położono nacisk na wielorakość różnych pojęć, ich pokrewieństwa, a także wyraźną przeciwstawność wa-

_Świat widziany z perspektywy emblematów, hieroglifików, ikonologji 48

riantów, np. Diverses Iustices, wśród których była po prostu Iustice (Sprawiedliwość) bez przymiotnika, ale także Iustice divine, Iustice inviolable, Iustice rigoureuse (przedstawiona nie w postaci ludzkiej, lecz kościotrupa)¹⁰². Dzieło Ripy już przez jego twórcę traktowane było jako podręcznik niezbędny dla poetów i wszelkiego rodzaju artystów i rzemieślników, głosiła to już formuła zawarta na karcie tytułowej i powtarzana w kolofonie dzieła: Iconologia mero Descńttione delPImmagini unwersali cavate dalPantichitci et da altń luoghi. [...] Opera non meno utile, che necessaria cl Poeti, Pittori, et Scultori, per rappresentare le virtu, vitij, affetti et pas-sioni humane. Adres ów był trafhie sformułowany i dobrze odczytany został przez odbiorców. Świadczyły o tym liczne wznowienia i mutacje dzieła, jego wersje różnojęzyczne. Oprócz wspomnianej francuskiej opracowanej przez Jeana Baudoina ukazały się: w roku 1644 wersja niderlandzka, w latach 1669-1670 niemiecka, w roku 1709 angielska, hiszpańska później, bo dopiero w XIX wieku. Wersję polską skróconą opracował pt. Figurae emblematicae w roku 1733 ks. Benedykt Chmielowski i ukazała się ona, zresztą dopiero w roku 1745, w części I osławionych, i nieco niesłusznie całkiem ośmieszonych Nowych Aten (s. 818-876).

8. ŚWIAT WIDZIANY Z PERSPEKTYWY EMBLEMATÓW, HIEROGLIFIKÓW, IKONOLOGII

Jak już stwierdziliśmy, również same zbiory emblematów traktowano w wiekach XVI-XVIII jako wzorniki dla prac różnego rodzaju artystów i rzemieślników. Tak traktowano już preemblematyczne dzieło Francesca Colonny Hypnerotomachia (1499), chwalone przez Leonarda da Vinci i przez Albrechta Diirera, cieszące się uznaniem Hierogliphica Horusa Apollina w wersji oryginalnej (1505) i z przekładem na łacinę (1517). Bardziej jeszcze rolę wzorników spełniały popularne kompendia encyklopedyczne hieroglifików i emblematów, zawierające także często ikonologiczne personifikacje. Takim dziełem znanym właściwie w całej Europie były Jana Pierio Valeriana Hieroglyphica sive de Sacris Aegyptorum aliarum-que gentium literis commentarii wydane po raz pierwszy w Bazylei w roku 1556, wznawiane wielokrotnie, m.in. w 1565, 1567, 1579, 1602, 1610, 1614,1626,1631,1678. Podobną sławą cieszyło się dzieło Vincenza Car-tariego Imagini de i Dei de gli Antichi (Wenecja 1556), też wznawiane, a bardziej jeszcze upowszechnione w wersji łacińskiej pt. Imagines deorum (1581, potem liczne wznowienia). Niezwykle popularne było kompendium Filippo Picinellego Mondo simbolico una Unmersith d’imprese scel-

¹⁰² J. Baudoin, Iconologie, Pars I, Paris 1643-1644, s. 56-58.