DSC03919 (2)

44 Emblematyka oraz ikonologia

plastyczny człon kompozycji, który pełnił funkcję zdobniczą, inkrustującą, bliską też popularnemu rozumieniu emblematyki jako „wszczepienia”, ale odwołującą się zarazem do wiedzy odbiorcy, który mógł, a nawet - gdy pewną wiedzę posiadał - powinien przywoływać sobie szerszy kontekst interpretacyjny. Cytat plastyczny oddziaływać mógł silniej, gdy wzbogacony był napisem, mottem, sentencją, a nasuwać mógł też skojarzenia z kontekstem subskrypcyjnym i komentarzowym, który podsuwały popularne kompendia emblematów i symboli. Pamiętać trzeba, że cytat plastyczny lub słowny aktywnie działał na wyobraźnię ludzi późnego renesansu, maniery-zmu, baroku, rokoka, a nawet potem i klasycyzmu, oddziaływał na zmysły i umysł, pobudzał do kontemplacji i pełniejszej recepcji.

Przypomnijmy jeszcze, że według Poetyki Pontanusa wieloczłonowa kompozycja emblematyczna oddziaływać miała wielorako na odbiorcę. Rytm wiersza miał sprawiać wrażenie słodyczy dla uszu („aures dulci carminum numero delectantur"), a w konsekwencji dostarczać strawy duchowej („ani-mi pascuntur”), a poza tym obraz przyciąga uwagę i absorbuje wzrok („oculi pictura recreantur”)⁹². Słodki dla uszu rytm poezji, miły dla oka obraz dawały ceniony przez jezuickiego autora Poetyki efekt „delectare”, a poprzez władze umysłu także „permovere”, a to dopiero miało dać pożądany przez twórców emblematów efekt „docere”. Pontanus, jezuita i człowiek epoki potrydencldej, przywiązywał oczywiście wielkie znaczenie do „docere”; drogę ku pełnej i skutecznej perswazji widział jednak jako prowadzoną poprzez „delectare” i „permovere”.

Pontanus był pierwszym z serii koryfeuszów nowej sztuki wywodzących się z szeregów Societatis Iesu. Po nim wymienić można Emmanuela Tesau-ra (po dwudziestoletnim stażu w tymże zakonie był potem księdzem świeckim), a po nim byli Baltazar Gracian, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Jakub Masen (wszyscy trzej konsekwentnie członkowie Societatis Iesu). Pontanus jest od nich starszy, jeszcze bliższy renesansowego klasycyzmu, ale już nastawiony na odbiór subtelności sztuki, na estetykę manieryzmu, na subtelność wzajemnego oddziaływania „siostrzanych sztuk” poezji-słowa i obrazu. Późniejsi wymienieni tu teoretycy-jezuici poszukiwali już nieco mocniejszych lodków perswazji. Pragnęli swoim rozumieniem konstrukcji konceptu oddziałać silniej na odbiorcę, nie tylko zadziwić go i poruszyć subtelnością, ale także wstrząsnąć nim, wprawić go może nawet w osłupienie.

W wydanej w roku 1973 książce Obraz - Słowo - Znak pisałem obszernie o roli jezuitów, a szczególnie Sarbiewskiego w kształtowaniu się rozumienia sztuki perswazji, sztuki konceptów, symboli i emblematów, i do uwag tych ponownie odsyłam”. O rob jezuitów teoretyków i praktyków sztuki emblematów, wnikliwe uwagi w kilku cennych publikacjach na ten temat wyraził

⁹²    J. Pontanus, op. cit., s. 189 (cytat w obszerniejszym kontekście, por. przypis 74 do tego rozdziału).

⁹³    Por. Obraz - Słowo - Znak, op. cit., s. 153-157,166-168 i passim.

wybitny badacz i członek tego zakonu G. Richard Dimler. W ogłoszonych niedawno rozprawach pisze on o wkładzie do dawne) estetyki i wiedzy

0    emblematach czterech wspomnianych: Tesaura, Graciana, Sarbiews-kiego i Masena⁸⁴, na uwagę zasługuje jego wypowiedź o Masenie jako teoretyku i twórcy poezji wizualnej, posługującej się figurami ze słów, znanej już zresztą przed nim i propagowane) w środowiskach jezuitów także na ziemiach polsko-litewskiej Rzeczypospolitej.

Jezuici wnieśli ogromny wkład w dzieje europejskiej emblematyki. Szczyt ich aktywności w tej dziedzinie w sferze języka niemieckiego Richard Dimler lokuje między 1621 a 1700 rokiem⁸⁵. Jak stwierdziła Paulina Buchwald-Pel-cowa, szczyt aktywności jezuitów w Polsce i wielonarodowej Rzeczypospolitej w dziedzinie emblematyki rozpoczął się już wcześniej, na przełomie XVI

1    XVII wieku, a w niektórych częściach państwa, zwłaszcza w Wielkim Księstwie Litewskim, już w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku⁸⁶. Trwał - podobnie jak na Węgrzech, jak w krajach będących we władaniu Habsburgów, w Europie Środkowej, Italii i Hiszpanii - do połowy wieku XVIII, choć w tym ostatnim stuleciu tracił z wolna rozmach. W XVII wieku szczególnie aktywne centrum tworzenia sztuki emblematycznęj powstało w Niderlandach, zarówno w ich części katolickiej, którą władali hiszpańscy Habsburgowie, jak w protestanckiej części Zjednoczonych Prowincji. I tu w części katolickiej ważną rolę odgrywali jezuici, choć znacząca rola przypadała i przedstawicielom innych zakonów*. Bardzo aktywne było jednak również protestanckie środowisko twórców niderlandzkich emblematów, przykładem twórczość Jakoba Cat-sa, popularna także w Wielkiej Brytanii, a znana też i w Polsce. Wielce znamienne było wzajemne oddziaływanie sztuki emblematów powstałych w obu członach Niderlandów a także szerokie oddziaływanie emblematyki niderlandzkiej na różne kraje Europy, w tym także na teren polsko-litewskiej Rzeczypospolitej.

Kompozycja emblematyczna poprzez analogię strukturalną służyła często w dobie baroku i potem także jako podstawa schematu budowy różnych gatunków dramatycznych i różnych typów ówczesnego teatru. Albrecht Schóne⁸⁶ ukazał, iż analogie owe pełniły niezwykle ważną rolę w dziejach

⁹⁴    Por. G.R. Dimler, „Imitatio", „Innouatio” and Jesuit Thcary, w: European łconography East and West, op. cit., s. 209-222; tenże, A BibUographical Suroey of Jesuit Emblem Authors in German-Speaking Territories. Topography and Themes, .Archmim Historicum Societatis Iesu", VoI. 45, 1976, s. 129-138; tenże, Jacob Masen’s „Imago figwata”: Prom Theory to Practice, „Emblemadca", Vol. 6,1992, Nr 2, s. 283-305.

⁹⁵    G.R. Dimler, A BibUographical Suroey of Jesuit Emblem..., op. ciL, s. 135.

⁹⁶    P. Buchwald-Pelcowa, Typologia polskich książek emblematyanych, .Barok", R. HI, 1996, Nr 1 (5), s. 63-73; taż, Emblematyka w polskich kolegiach jezuickich (Embiematics in PoUsh Jesuit CoUeges), w: Fourth International Emblem Conference. KU. Leuoen, 18-23 August 1996, Leuven 1996, s. 25-26.

⁹⁷    Zwraca na to uwagę w wielu swych pracach K. Porteman.

⁹⁸    A. Schóne, Emblematik und Drama im Zeitalter des Barock, Munchen 1968, wyd. 2, passim. Podobną interpretację min. wobec sztuk Szekspira proponige P.M. Dały, Literaturę in tke Light of Emblem, passim (także wobec innych form literatury).