DSC04157 (4)

PARABOLA IRONICZNA

Xvv AA

-Yksa. Ale zauważmy, ze Sędzia/ jest "ostatnią z* postaoi, 4ctóra byłaby takim rozwiązaniem zainteresowana. Najtragiczniejsze jest jednak to. że Durejko ma rację; patrząc bowiem na cały rozwój j akcji dramatycznej, to właśnie on by L. spręży na", „osią”, „zarzą-i dzeniaenergią”, „powodem” wszystkiegojjakby inscenizatorem ; zdarzeń przedstawionychTTo on przecież eksmitował Mak-Yksa z mieszkania, doprowadził go do myśli o samobójstwie, rzucił na niego posądzenie o kradzież_L wywolaf skandallprówadzając I policję, podpowiedziaTHrabinie fałszywe zeznania, ź których .jakoś” musiała się później” wycofać, upokorzył poetę T*sprowokował swoim działaniem decydujący o rozwiązaniu akcji gest Marii. Żywioł triumfującego mieszczaństwa objął głównych prota-gonistów dramatu. Dzięki czy raczej wskutek „egzekucyjnych” działań Sędziego tragedia obywa się bez krwi i zgonów na scenie. Lecz cóż to za szczęśliwe zakończenie dramatu, jeśli jegóczynnikiem sprawczym jest postać tak groteskowa, o której — gdyby nie jej komediowo-satyryczne potraktowanie w utworze -można powiedzieć, że odrażająca? Cóż to za świat^.zdaie się "zapytywać' Norwid - w którym mieszczańscy Durejkowie stają się siłą~decydującą o jego obrotacł!7“^d2ie~ón1~właśnie spełniają rolę dei ex machina? Nieliależy^óowiem zapominać**o dru-: gim członie tytułu dramatu, który przypomniany zostanie w koń- / czącym sztukę błazeńskim monologu Sędziego: Ex-machina-Du-

Pierścień JVJelkiej-Damy, czyli: Ex-machmaJ)urejko — brzmi pełny tytuł dramatu. Nawiązuje w nim Norwid do latującej się od dawna, ale stosowanej jeszcze w wieku XIX konwencji dwuczłonowych tytułów, w których składnik.jdrugijiwyraźniał często m eta wy po wiedzen io wy charakter tytułu, stanowiąc_wska-zówkę odnoszącą się do treści utworu lub _będąc nieraz_aiK torskim komentarzem sugerującym jego najogólniejsze znaczenie. W praktyce takiej oba człony występowały zazwyczaj względnie-' samodzielnie, tworząc jak gdyby w ten sposób dwa tytuły alternatywne (np. Cynna, czyli Łaskawość Augusta; Minna von Barn-

PARABOLA IRONICZNA

XXXI

hełm, czyli Żołnierska dolą; Hrabia Beniowski, czyli Spisek na Kamczatce; Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale itp.).

Dla Norwida jednak nawiązanie czy posłużenie się jakąkolwiek konwencją nie mogło się wyczerpywać na prostym jej naśladownictwie. Tak też i w przypadku Pierścienia drugi składnik tytułu jest w- równej mierze wskazówka do roli Durejki w sztuce, co komentarzem (nie pozbawionym ironii) do pierścieni^pierwszego członu, a jednocześnie aluzją do dwuznaczności finału dramatu²⁰. ~

Metawypowiedzeniowa, a przy tym wzmocniona przez ironię odautorska refleksja drugiego składnika tytułu rozebrani je-v*szcz& - - paradoksalnie — wprowadzona do błazeńskiej autoapo-teozy Durejki objaśniającego „moralny sens komedii”. Jest tak, jak gdyby dramaturg, wkładając w usta Sędziego wypowiedź tego sensu dotyczącą, chciał uzmysłowić rolę, jaką mentalność i moralność mieszczańska zaczęła odgrywać w życiu społecznym XIX wieku, rolę do tego stopnia istotną, że pozwolił swojemu

§1 Tytuły dwuczłonowe tego rodzaju są u Norwida rzadkie; częściej posługuje się pisarz podtytułem określającym zazwyczaj charakter gatunkowy utworu. Przypadek, w którym drugi człon tytułu jest wyjaśnieniem sensu pierwszego, spotykamy w poemacie Assunta (czyli Spojrzenie). W utworze tym ,.archeologiczne odkrycie” Norwida, iż dopiero wc&iC-hrześcijańskiej pojawiły się postacie ze wzrokiem zwróconym ku niebu, koresponduje z etymologicznym znaczeniem imienia bohaterki poematu: ‘wniebowzięta’. W ten sposób drugi składnik tytułu. Spojrzenie (ku niebu), staje się elementem wyjaśniającym jednocześnie pierwszy człon oraz symbolikę poematu. Ta zasada rządzi również tytułem Pierścienia, w którym komplementarny i komentarzowy - a nie alternatywny — charakter drugiego członu w stosunku do pierwszego (będącego równocześnie komentarzem do roli Durejki w akcji dramatu) podkreślony został w rękopisie Norwida dwukropkiem postawionym po łączniku ‘czyli’, który to znak interpunkcyjny należy z powyższych względów - a wbrew dotychczasowej praktyce edytorskiej - zachować w publikacjach*dramatu.