DSC04612

mu" — tfągtamyoh barw nabiera lot ludii poddanych gru*: ,,r*u-eą M* pod hektara”,

Ohma. isrv w kości jcat więc wialosnaosny, obciążony różnym s*cm»%tmu. 3R punktu widzenia podmiotu gry — „aimnych graczy” — )wawnl(i na skojarzenia a polityką, której konsekwencje są groźne dla wszystkich (porównaj: „polityka zimnowojenna”). Z punktu widzenia przedmiotu gry — nas waiystkich poddanych jej prawidłom '• - gra jest metaforą życia, które nieuchronnie zmierza do śmierci, i zasadniczym czynnikiem w niej jest przypadkowość, niemożność wpływu na swój los. Okrutna wspólnota losu w pełni uzasadnia użycie podmiotu zbiorowego.

S. KONSTRUKCJE smiSTICZNE WYPOWIEDZI LIRYCZNEJ

Każda wypowiedź formułuje się w określonej sytuacji. W innych okolicznościach znajduje się nauczyciel prowadzący lekcję, w innych mówca na wiecu, inna sytuacja warunkuje wyznanie zakochanego. Nieprzypadkowo wymieniono tu sytuacje komunikacyjne, które przypominają, iż każda wypowiedź nadawana jest przez kogoś i kierowana do kogoś. Każda jest aktem komunikacji (porozumienia) na osi: nadawca — odbiorca. W poprzednim rozdziale uświadomiliśmy sobie, iż nadawca (podmiot wypowiadający) może jawnie akcentować swoją obecność lub nie —- wtedy domyślamy się jej z faktu mówienia oraz odczytujemy implikowane informacje o podmiocie ze sposobu mówienia. To samo dotyczy odbiorcy wypowiedzi; w utworze lirycznym może być jego obecność wyraźna (adresat wypowiedzi — „ty” liryczne) lub utajona, zaszyfrowana w strukturze utworu: wtedy mówimy o odbiorcy projektowanym lub wirtualnym. W każdej jednak wypowiedzi lirycznej znajdują się informacje określające obydwie role: tak nadawcy, jak odbiorcy. Jodczytanie „wewnętrznej sytuacji komunikacyjnej” — to Jest relacji między nadawcą (podmiotem lirycznym) a odbiorcą — jest podstawowym warunkiem zrozumienia struktury utworu. W epice ten wewnętrzny układ komunikacji nazywamy sytuacją narracji; w liryce stosujemy termin sytuacja liryczna.

Sytuacja liryczna jest kategorią złożoną¹. Motywacje wypowiedzi podmiotu lirycznego mogą płynąć z różnych źródeł. Aby odczytać sytuacją liryczną, która jest kategorią nadrzędną, jednoczącą wszystkie poziomy tekstu, trzeba wziąć pod uwagę trzy zasadnicze elementy: nadawcę, odbiorcę i świat przedstawiony (sytuację przedstawioną, o ile istnieje w utworze). Motywacji wypowiedzi szukać trzeba niekiedy w samym podmiocie lirycznym, w jego stanie psychicznym. Tak dzieje się najczęściej w liryce bezpośredniej, w której konstrukcję podmiotu określiliśmy jako podmiot przeżywania (np. 1 oczy wilgotne Broniewskiego, Jakżeż ja się uspokoję Wyspiańskiego). Innym razem sytuacja liryczna wiąże się z jawną obecnością adresata wypowiedzi, do którego podmiot kieruje wyznanie lub na którego usiłuje wpłynąć, oddziałać. W liryce pośredniej sytuację liryczną odczytujemy najczęściej z elementów świata przedstawionego: z obrazu poetyckiego, opisu czy narracji. Sytuacja liryczna może być wówczas stematyzowana (np. sytuacja rozstania, pożegnania — podmiot iiryezny jest w takim wypadku bohaterem lirycznym, należy do świata przedstawionego, ukazany jest w działaniu) lub implikowana — utajona w całokształcie przedstawienia jak w analizowanym wierszu Czechowicza śmierć, w którym sytuację liryczną tworzy wizja pociągu wiozącego krowy na rzeź.

Można by więc mówić o sytuacji zewnętrznej wobec podmiotu lirycznego (sytuacja przedstawienia) i sytuacji wewnętrznej podmiotu — jego punkt widzenia, stosunek do świata przedstawionego, co tworzy sytuację wypowiedzenia, czyli sytuację liryczną*.

Zilustrujemy te rozróżnienia na przykładzie*:

¹ E. Balcerzan określa sytuację liryczną jako „konfigurację pojęć", wyjaśnienie tej kategorii wymaga, zdaniem autora, całaj serii definicji (Przez znaki, jw., s. 195—197); omawiana kategoria jest niedostatecznie zbadana w pracach teoretycznych, tu ograniczono się do podstawowych wykładników motywacji wypowiedzi lirycznej, pomijając istotne relacje (rozpatrywane przez Balcerze na na przy kładzie teorii Przybosia): sytuacja liryczna —■ gatunek.

*    E. Miodońska-Brookes. A. Kulawik, M. Tatara: Motywacja liryczna. W: Zarys poetyki, jw. — tu ciekawa analiza „procesu zmian sytuacji warunkujących wy powiądł podmiotu" na przykładzie wiersza C. Miłosza Wato (s. 12S-—130).

*    Opisany przykład sytuacji liryczne) koresponduje w pewnym sensie z rozumieniem tej kategorii przez Przybosia, który używał terminu sytus“

tn