DSC04602

W zwrotce ostatniej z gorzką, bolesną ironią pielgrzym stwierdza, te ubóstwo będzie mu towarzyszyło w podróży ai do końoz O poczuciu odrębności, samotnego uczestnictwa w dobrach duchowych mówi konstrukcja anaforyczna zdania:

Przecież i jo — ziemi tyle mam,

Spójnik „r\ tu podkreślający ironicznie współudział w dobrach materialnych, nie występuje w poprzedniej anaforze:

Przecież jo — w nieba łonie trwam,

Wartości duchowych nie dzieli podmiot — „ja” liryczne — z nikim.

Nie ulega wątpliwości, nie możemy utożsamić pielgrzyma podróżującego w Egipcie z Norwidem, który nigdy tam nie byŁ Nawet gdyby można było motywy wschodnie występujące w wierszu wyjaśnić przy pomocy szczegółów biograficznych, nie pomoże to nam w odczytaniu utworu. Analizując utwór, nie pytamy — z czego to się zrodziło, dlaczego w wierszu występuje podmiot stylizowany na pielgrzyma, ale pytamy — po co? W jakim celu tak skonstruował poeta wiersz?

Konstrukcja podmiotu — pielgrzyma — wynika z przesłanek artystycznych. Piramida i ruchomy dom z wielbłądziej skóry to wymowne symbole wartości duchowych i nędzy materialnej podmiotu. Odosobnienie piramidy, jej wyjątkowość, jedyność w święcie podkreśla poczucie wartości i odrębności podmiotu w świecie małodusznych, bogatych mieszkańców „płaskich domów”. Podróże pielgrzyma, których celem są przecież wartości duchowe i które się nigdy nie kończą („dopokąd idę”) określają drogę życiową bohatera, przyjętą postawę wobec życia. Oczywiście wszystkie te treści można przypisać Norwidowi¹. Ale nie tylko temu poecie. Charakteryzują one postawę wobec życia właściwą dla ludzi ceniących bardziej dobra duchowe niż materialne. Dlatego wiersz ma wartości ogólnoludzkie, ponadczasowe. Odczytany w kontekście historycznym na tle konwencji literackich utwór Norwida mieści się w pełni we wzorcu lirycznym romantyzmu. O literackich kon-

wencjach mówią motywy orientalne, o romantycznym modelu przebywania — indywidualność i samotność „ja" lirycznego, od-czucie własnej wartości i obcości na tle małodusznego świata, ponadto bezpośredniość wyznania i emocjonalizm wypowiedzi. Jak silne jest działanie wzorca lirycznego obowiązującego w danej epoce, świadczy fakt, te egzemplifikować moina to pojęcie na przykładzie utworu Norwida, poety, który nie mieścił się w ramach konwencji swoich czasów.

Jak wynika z przeprowadzonej analizy, nie moina identyfikować podmiotu lirycznego z autorem tekstu. Odczytywanie wiersza jako wyznania poety zuboża utwór o wszystkie te znaczenia, które są w nim aluzyjnie sugerowane poprzez uogólnienie przeżyć, sprowadza treści liryczne utworu do konkretnej sytuacji realnej osoby. Wiersz traci swą ponadczasowość. Istnieją jednak utwory, w których wyraźny jest podmiot autorski, a interpretacja wyklucza wprowadzenie fikcyjnego podmiotu nieokreślonego.

W wierszu Gałczyńskiego Wjazd na wielorybie¹ czytamy:

Zwłaszcza te w ręku trzymałem katedrę Notre-Dame ze złota, a w drugim wielką zieloną gęś, umiłowaną córę moją — i kiedym sunął szpalerem, słyszałem, co myśli hołota:

— Oto nadciąga jak wiatr areyapoatoł cywilizacji „Przekroju”.

Boi się od takich aluzji biograficznych w twórczości Gałczyńskiego. Sylwetki „srebrnej Natalii i zielonego Konstantego" są integralnymi cząstkami świata poezji autora Zaczarowanej dorożki, jak inne typowe dla niego motywy: „noc”, „księżyc” „gitara”, „muzyka”, „gwiazdy” itp. Autentyczne imiona żony, córki, wnuczki pojawiają się często w lirykach Broniewskiego.

W wierszu Nagrobek Wisława Szymborska pisze:

Tu leży staroświecka jak przecinek autorka paru wierszy.

I........*.....i

Przechodniu, wyjmij z teczki mózg elektronowy i nad losem Szymborskiej podumaj przez chwilę. ²

lir

1

Posługując się dawną terminologią nazwalibyśmy ten wiersz — liryką maski.

2

Analizę wierna przeprowadził W. P, Szymański w: Liryko polaka. Interpretacje. Warszawa 1909, s. 371—379.

Poetyk* atoaowoM — lt