DSC04644

Inaczej ukształtowany Jest narrator w balladach Leśmiana Sięgają one, Jak wszystkie ballady, do motywów ludowych, ale ludowość jest u tego poety wyraźną stylizacją. W Dusiołku narrator, stylizowany na ludowego bajarza, posługuje się gwarą, ale jednocześnie zachowuje dystans wobec tematu. Elementy stylizacji ludowej podane są z przesadą, humorem, są komiczne. Baj-dała, chłopek-roztropek, w śmieszny sposób wygłasza swą śmieszną pretensję do Boga-Stwórcy, daje wyraz przekornemu sceptycyzmowi ¹. Świat pojęć ludowych stanowi tu pretekst dla podjęcia problematyki filozoficznej.

Podobnie filozoficzny charakter ma ballada Dwoje ludzień-ków, w której narrator już w pierwszych wersach ujawnia swój liryczny stosunek do przedstawionych zdarzeń:

Często w duszy mi dzwoni pieśń wy łkana w żałobie,

0    tych dwojgu ludzieńkach, co kochali się w sobie.

Neologizm „ludzieńkowie” wymownie określa emocjonalny stosunek narratora, wyrażony także ukształtowaniem fabuły. Istotna jest w niej opozycja między istnieniem a nieistnieniem, siłą uczuć („Chcieli jeszcze się kochać poza własną mogiłą*¹) a ich zaprzeczeniem („Ale miłość umarła, już miłości nie było"). Narrator interpretuje przedstawione zdarzenia, w pesymistycznej ocenie akcentuje niespełnienie, brak, pustkę:

1    pomarli oboje bez pieszczoty, bez grzechu,

Bez łzy szczęścia na oczach, bez jednego uśmiechu

f.............1

I poklękb oboje u niedoli swej proga,

By się modlić o wszystko, lecz nie było już Boga.

Miarowa rytmika sylabotoniczna o rzadkim w poezji toku (ana-

pwt:

1_ +__

podkreśla liryczność „pieśni wyłkanej w żałobie”, akcentuje Jej tałtałowy charakter,

Świadomą, interpretującą postawą narratora odczytamy naj-v Wyka: BftfeitUiW tAiimUifi, hWa utv>oty< W: JAryku paliku Inter-

wyraźniej w Dziewczynie. W balladzie tej wyraźna Jest solidarność podmiotu wobec czynu, wysiłku — „spełnionych godnie trudów**. Prawdą i rzeczywistością jest tylko dążenie, każdy cel jest nierealnym złudzeniem. Toteż podmiot liryczny ujawnia się w bezpośrednim ostrzeżeniu*.

I była groza nagłych cisz. I była próżnia w całym niebie.

A ty z tej próżni czemu drwisz, kiedy ta próżnia nie drwi z ciebie⁹

Dziewczyna Leśmiana jest balladą filozoficzną, w której poprzez stoicyzm i sceptycyzm wyrażony jest tragizm bytu ^ł.

Podmiot w balladach Leśmiana daleko odbiega od naiwnej prostoty narratora ballady romantycznej, który z całą powagą wygłaszał moralne prawdy ludu. Świat odtwarzanej rzeczywistości istniał w tych balladach obiektywnie, niezależnie od osobowości narratora, w balladach Leśmiana jest to świat kreowany, wyrażający subiektywną wizję przedstawianej rzeczywistości.

Jak wynika z podanych przykładów, trudno uznać „naiwność i prostotę” za cechy dystynktywne ballady. W wielu odmianach ballady jest to najczęściej prostota stylizowana i naiwność pozorowana. I to określenie, jak zresztą inne wyróżniki ballady, nabierają treści dopiero na tle historycznoliterackim, w odniesieniu nie do pojedynczych utworów, ale do systemu gatunkowego w danym prądzie literackim.

Spróbujmy zebrać wnioski z rozważań o gatunkach lirycznych:

1.    Systematyka literatury w oparciu o gatunki jest nielogiczna nawet w odniesieniu do literatury przedromantycznej, niemożliwa dla okresów późniejszych, szczególnie w dziedzinie liryki.

2.    Opis gatunku jest ważny z uwagi na jego funkcję jako nosiciela określonych treści, ale powinien to być opis struktur dynamicznych, uwzględniający zasady poetyki historycznej.

3.    Współcześnie w liryce istnieje pamięć gatunku, który odradza się w licznych stylizacjach, pod warunkiem że gatunek jest rozpoznawalny, że żyje utrwalony w tradycji literackiej, w świadomości odbiorcy.

Wróćmy jeszcze do kwestii postawionej na początku rozdziału — Jak dokonać wewnątrzrodzajowych podziałów liryki? Koz- ¹

339

1

Tamże.